میرزا محمد علی فرزند میرزا صادق در سال 1256 در محله نوبر تبریز دیده به جهان گشود و پس از اتمام تحصیلات ابتدایی به تحصیل علوم طبیعی و ریاضیات پرداخت. در طول سال‌های 1272 تا 1274 در مدرسه دولتی مظفری تبریز به تدریس پرداخت و سپس با کمک تعدادی از فرهنگیان، مدرسه «تربیت» را تاسیس کرد. پس از تعطیل شدن مدرسه توسط جاهلان و متعصبان زمانه‌اش، معلم جغرافیا و ادبیات در مدرسه «لقمانیه» شد و در همین دوران به یاری برادرش، میرزا علی محمد خان، کتابخانه‌ای دایر کرد که در آن روزنامه نیز توزیع می‌شد و به این ترتیب این کتابخانه مرکز تجمع آزادی‌خواهان گردید. بعد از این کتابخانه بود که کتابخانه ملی را به کمک ملک‌المتکلمین، سید نصرالله تقوق و نصرت‌السلطنه در تهران تاسیس کرد. او مدتی نیز داروخانه‌ای برپا نمود و در آن‌جا نیز روشنفکران تبریز با هم ملاقات و تبادل نظر می‌کردند. او در سال 1281 در کنار اعتصام‌الملک، میرزا حسین عدالت و حسن تقی‌زاده، مجله «گنجینه فنون» را به مدت یک سال منتشر نمود. او یک سال پیش از اعلام مشروطیت به همراه تقی‌زاده و طبیب‌ِزاده عازم مصر شد. در دوران پیش از مشروطه به مبارزه‌ی خود ادامه داد و روزنامه «اتحاد» را به منظور روشنگری مردم به راه انداخت. پس از فرمان مشروطیت در سال 1285، از افراد موسس کمیته‌ی غیبی تبریز بود و به یاری همراهانش در این مرکز، مجاهدان را راهی میدان مبارزه کرد. او یکی از دوازده نفر هیت مدیره پس از انحلال مجلس ملی در پی به توپ بسته شدن مجلس بود. او پس از انقلاب و شورش‌های تبریز به استامبول، آلمان و کشورهای اروپایی دیگر رفت و در انگلستان با ادوارد براون و حسن تقی‌زاد در کتابخانههای بزرگ به مطالعه و تحقیق پرداخت. در جریان جنگ جهانی اول در کمیته‌ای در برلین شرکت کرد که برای نجات ایرن از فشار همسایگان بوجود آمده بود. پس از بازگشت از سفرهای طولانی‌اش، در سال 1300 به ریاست معارف آذربایجان منصوب شد و در سال 1301 ماهنامه «گنجینه عرفان» را به مدت 8 ماه و نیز «انجمن مجمع ادب» (جلسات این مجمع به صورت هفتگی در اداره فرهنگ برپا می‌شد) را تاسیس کرد. در همین دوران نیز یکی از اتاق‌های اداره را برای جمع‌آوری و نگهداری کتاب اختصاص داد و به این ترتیب کتابخانه تربیت را بنیان نمود. او تا سال 1304، دو بار به عنوان رئیس فرهنگ، در سال 1305 تا 1306 رئیس معارف گیلان و در سال 1307 تا 1309 رئیس شهرداری تبریز انتخاب شد که حاصل تلاش‌هایش را می‌توان به تبدیل گورستان گجیل به باغ گلستان، احداث خیابان‌های فردوسی و تربیت و تاسیس مدارس بسیار به خصوص مدارس دخترانه اشاره کرد. او در دوره‌های دومة هشتم، نهم، دهم و دوازدهم از جانب مردم به عنوان نماینده مجلس انتخاب شد و در نهایت در 27 دی سال 1318 در تهران دار فانی را وداع گفت.
منابع:
برگرفته از مقدمه کتاب دانشمندان آذربایجان. تربیت، محمدعلی. دانشمندان آذربایجان. چاپ دوم. تهران: بنیاد کتابخانه فردوسی تبریز.
