به گزارش صاحب دیوان، بعد از دوره مشروطه در ایران، تغییر و تحولات زیادی در آذربایجان به وقوع پیوست. از جمله آنها آزادی مطبوعات در برقراری ارتباط با نخبگان بود. در این دوره اولین شماره روزنامه «تجدد» در 20 فروردین 1396 به کوشش شیخ محمد خیابانی در تبریز منتشر شد و تا زمان قتل وی بصورت هفتگی به چاپ می‌رسید. البته در طول تاریخ مطبوعات ایران، مجلات و نشریات زیادی با عنوان «تجدد» منتشر شده بود اما این روزنامه در مقایسه با سایر نشریات منتشر شده، نقش مهمی در تداوم روشنفكری آذربايجان داشت.
این روزنامه به دلیل انتشار تمامی رخدادها و جزئیات اوضاع آذربایجان و نطق‌های روزانه شیخ محمد خیابانی که در خصوص افکار و مبارزات خود بود، اهمیت زیادی داشت. هدف اصلی اين روزنامه آگاهی اذهان و ترویج آیین و مذهب بود و به مدیریت تقی رفعت فعالیت می‌کرد. ایشان به دلیل علاقه بسیار به تجدد ادبی و اجتماعی ایران و آذربایجان، مقالات بسیاری همچون “آزادی‌ها” و “تجدد در ادبیات” را به قلم خود در این روزنامه به چاپ رساند. می‌توان گفت، تجدد تنها روزنامه در آن سالها بود كه خبر كشتار چند ده هزار نفری مردم اروميه توسط ارامنه را منتشر کرد. در آن دوران، نویسندگان زن نیز در این روزنامه فعالیت می‌کردند و واژه فمینیسم در ادبیات فارسی نیز اولین بار در این روزنامه مطرح شد.
خياباني همواره در فکر حق‌طلبی و آزادي‌خواهی بود؛ وی معتقد بود که برای آشنایی مردم با حقوق خویش ابتدا بایستی یک انقلاب فکری در ایران به وجود آورد. وی به دنبال پيروزی مبارزان تبريز بر علیه شاه و شكست نيروی استبداد و فتح تهران، به عنوان نماینده مردم آذربایجان در دوره دوم مجلس شوراي عالی انتخاب شد و به عنوان یکی از اعضای برجسته دموکرات، به دفاع از حقوق ملی و آزادی مردم در برابر مخالفان آزادی پرداخت. در انقلاب مشروطه نیز مبارزات فراوانی داشت. بعدها عضو انجمن ايالتي آذربايجان شد و به دنبال آن به وكالت شورا رسيد و به فراكسيون دموكرات‌ها پیوست.
جنگ جهانی اول شاهد مجاهدت‌های بسياری از خیابانی بود که در پايان جنگ با اشغال آذربایجان توسط ترك‌های عثماني، بازداشت و به خارج تبعيد شد. خيابانی همچنین به اعتراض بر علیه قرارداد 1919 دولت وثوق‌الدوله با انگليس قيام كرد. چرا که در این قرارداد، امتياز ساختن راه‌آهن و راههای شوسه در سراسر كشور به انگليس واگذار شده بود و ارتش ايران زير نظر مستشاران سياسی و اقتصادی بريتانيا قرار گرفتند. او به همراه یاران خود تمام موسسات و سازمان‌های دولتی را تصرف و به مدت 6 ماه رهبری آن را به عهده گرفت. تا در نهایت با گسترش قيام در ديگر شهرهای آذربايجان، اين منطقه از دست دولت وثوق‌الدوله آزاد شد.
خياباني تا پای جان برای نهضت مشروطه‌خواهان جنگید و سرانجام مخبرالسلطنه هدايت والی تبريز او و یارانش را دستگیر و به قتل رساند. با قتل خيابانی، ضربه نهايی بر مشروطه ايران وارد شد و جز اسمی از آن باقی نماند.
رعنا باقری
