پس از گذشت بیش از پنج دهه از درگذش صمد بهرنگی، چهره واقعی او همچنان در هاله‌ای از ابهام ناشی از جو ناسالم موجود، برخوردهای غیرعلمی و متأثر از حب و بغض افراد قرار دارد. به عبارت دیگر،تا به امروز چهره صمد، با دو رنگ سیاه و سفید به جامعه معرفی شده است.
به ندرت مطلبی یافت می‌شود که به بررسی علم شخصیت، افکار و اهداف صمد بهرنگی پرداخته باشد. ظهور و نقش صمد بهرنگی در ادبیات کودکان ایران، با توجه بـه شـرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حاکم بر جامعه، از اهمیت خاصی برخوردار است. هنگامی که صمد قلم به دست گرفت تا برای کودکان بنویسد، ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران، سابقه اندکی داشت. فعالین این عرصه بسیار معدود بودند و کودکان، بـیشتر از ادبـیات شفاهی بهره می‌بردند. صمد برای پاسخ گویی به نیازهای زمان خود، به بازسازی افسانه‌ها دست می‌زند و پل می‌سازد میان فرهنگ و هویت تـاریخی یک مـلت و نیازهای ضروری امروز و فردا و در این راه، تمام افرادی را که مـنافعشان با منافع ملتش در تضاد و تقابل است.به چالش می‌کشاند.
سیر زندگی صمد بهرنگی
صمد بهرنگی در دوم تیر ۱۳۱۸ خورشیدی در تبریز، چشم به جهان گشود. صمد بهرنگی، دربـاره خـود و خانواده‌اش فقط این چند جمله را نوشته است: «مثل قارچ‌زاده نشدم بی‌پدر و مادر، اما مثل قارچ نمو کردم. ولی نه مثل قارچ زود از پا درآمدم. هرجا نمی بود به خود کشیدم. کسی نشد، مـرا آبـیاری کند. نمو کردم مثل درخت سنجد، کج و معوج و قانع به آب کم و شدم معلم روستای آذربایجان.» بهرنگی، پس از گذراندن دوره متوسطه برای تحصیل به دانشسرا رفت و دانـشسرای مقدماتی را در ۱۳۳۶خورشیدی به پایان رساند و در ۱۸ سالگی آموزگار شد. بر اساس تعهدی که به آموزش و پرورش داده بود، برای تـدریس روانـه روستاهای آذر شهر شد و ۱۱ سال تمام در روستاها بـا عـشق و عـلاقه به دانش آموزان درس داد و درس گرفت. صمد بهرنگی ضمن تدریس، بعضی اوقات هم مقالاتی می‌نوشت.
آثار برجای مانده از صمد بهرنگی
تعداد کل آثار وی 83 عنوان شامل گردآوری‌ها، ترجمه‌ها و تألیفات ذکر شده است. در زندگی فـردی و اجتماعی صمد بهرنگی، محیطی که در آن به سر برده و فرهنگ حاکم بر آن محیط و انواع و اقسام مشکلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که گریبانگیر انسان‌های محیط وی هستند، همه و همه نه تنها در خلاقیت ادبی صمد بهرنگی تأثیر داشته‌اند که دورنمایه اغلب آثار وی را تشکیل داده‌اند. صـمد بهرنگی،۲ نوشته ناتمام به نام‌های«کلاغ‌ها، عروسک‌ها، آدم‌ها و سرگذشت نبی است» را نیز از خود برجای گذاشته که دومی را هرگز به پایان نرساند.
با وجود اینکه صمد در 29 سالگی، دار فانی را وداع گفته، آثار قابل توجهی، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی، از خود به یادگار گذاشته است. در این مدت اندک، او هم به گردآوری اشعار ترکی و آثار فولکوریک آذربایجان پرداخت و هم دست به ترجمه قصه‌هایی از نویسندگانی مثل عزیز نسین به زبان فارسی و ترجمه اشعار فارسی شاعرانی چـون شاملو و فروغ فرخزاد و اخوان ثـالث، به زبان ترکی زد.
همچنین، شاهد مقالات زیادی در موضوعات مختلف از وی هستیم که در نشریات گوناگون کشور به چاپ رسیده است. صمد اثـر تحقیقی دیگری به نـام «کـندوکاو در مسایل تربیتی ایران» دارد کـه با تکیه بر تجربه حرفه‌ای خود، به رشته تحریر درآورده و مشکلات تعلیم و تربیت در ایران را در معرض دیدگاه عموم قرار داده اسـت. صـمد بـرای رفع پاره‌ای از این مشکلات، کـتاب«انـشاء و نامه‌نگاری ساده» و کتاب«الفبا»را تألیف کرد.
اما شاید عمده تألیفات صمد بهرنگی، قصه‌هایش باشد.23 قـصه از وی، در مجموعه‌ای به نام«قصه‌های بهرنگ» به چاپ رسیده اسـت. بعضی از آنها افـسانه‌هایی هـستند که طبق افکار، عقاید و اهداف او مورد بازسازی قرار گرفته‌اند اما 10 قصه تألیفی او شامل الدوز و عروسک سخنگو، اولدوز و کلاغ‌ها، پسرک لبوفروش، سرگذشت دانـه برف، دو گربه روی دیوار، یک هلو هزار هلو،24 ساعت در خواب و بیداری، ماهی سیاه کوچولو،عادت و پوست نارنج،حاصل خلاقیت فردی وی بوده‌اند.
مخاطبان صمد بهرنگی
یکی از عمده‌ترین مخاطبان صمد بهرنگی، حاکمان جامعه هستند. البته این حاکمان، همیشه محدود به زمان نمی‌شدند. طـبیعی اسـت که مخاطب بعضی از نوشته‌های او مسئولین حکومت وقت بودند، اما عمده انتقادهای سیاسی اجتماعی وی، متوجه حاکمان تمام زمان‌ها و حتی تمام مکان‌هاست.
دومین طیف مخاطبان صمد بهرنگی، ادبیات و محققانی هـستند که می‌خواهند آن‌چه را در چنته دارند یا ندارند، به زور عرضه کنند. صمد در مقاله‌های مـتعددی، آثار شعرا و نویسندگان زمانش را با دقت، زیر ذره‌بین می‌گذارد و آنها را به راهی که صحیح می‌داند، فرا می‌خواند.
تحلیل محتوای آثار صمد
صمد بهرنگی از لحاظ روایت‌شناسی، از انواع روایت سود برده است. گاهی قصه با سوم شخص آغاز می‌شود و ما شاهد یک راوی تخیلی در قصه هستیم؛ مثل قصه اولدوز و عروسک سخنگو در این قصه، راوی دانای کل است و از حیات درونی تمام شخصیت‌ها و حوادث و وقایع قصه در زمان‌های گذشته، حال و آینده بی‌خبر است اما راوی برخی دیگر از قصه‌ها، یکی از شخصیت‌های قصه است که زاویه دید این راوی، از نوع درونی است.
شخصیت قصه‌های صمد
درباره شخصیت‌های قصه‌های صمد، باید گـفت که او از چهار گروه شخصیت‌های انسانی، جانوری، گیاهی و بی‌جان یا شیئی سود برده است.
تمام قصه‌های صمد بهرنگی، دارای یک طرح نیستند، بلکه بعضی متناسب با اهداف قصه، چند طرح دارند. این مسأله در قصه‌های یک هلو هزار هـلو و مـاهی سـیاه کوچولو برجسته‌تر است.
منابع الهام صمد را زندگی فردی و اجتماعی خود و اطرافیانش، مشکلات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی حاکم بر جامعه و همچنین، فرهنگ جامعه و ملتی که به آن متعلق است و فولکور غنی آذربایجان شامل می‌شود.
صمد دارای شخصیتی است متواضع، با صداقت، ساده و صمیمی، بامحبت، دلسوز، نوع‌دوست، فداکار، وفادار، قدردان، منصف و دارای صراحت لهجه، فعال و پرتحرک، جسور، امیدوار و در عین حال، واقع‌بین و هوشیار که تمام کوشش خود را برای تبلیغ ارزش‌هایش صرف کرده است.
صمد تنها برای کودکان قصه می‌نویسد.عـمده مشکلات جامعه که در آثار وی متبلور است، متوجه بزرگسالان است که باید هوشیار باشند. او با تصویر ناهنجاری‌های موجود در جامعه،به ریشه‌یابی آنها می‌پردازد.
سرانجام بهرنگی
صمد بهرنگی در ۹ شهریور ۱۳۴۷ خورشیدی در رود ارس غرق شد. حدود یک ماه قبل از مرگ صمد بهرنگی، کتاب ماهی سیاه کوچولو چاپ شد و مورد اقبال مردم ایران و جهان قرار گرفت.
منبع خبرگزاری موج
