به گزارش صاحب دیوان، روسها در تمام جبهه ها پیروز شده و از ارس گذشته تقریبا تمامی شهرهای آذربایجان تبریز،خوی، مرند،ارومیه، مراغه…را در اختیار خود داشتند و مشغول چانی زنی بر بندهای عهدنامه ترکمنچای بودند در همین زمان، ژنرال پاسكويچ به تشويق گريبايدوف بخش اعظم كتابخانهى بسيار ارزشمند بقعه شيخ صفى الدين اردبيلى را در اردبيل به يغما برد. اين كتابخانه در زمان خود شيخ صفى الدين تأسيس شده و پس از روى كار آمدن صفويان، كتابخانه گسترش يافته و نسخه هاى نفيسى از سوى شاهان صفويه بر آن اهداء شده بود.
طبق نوشته برخى منابع، در زمان اشغال شهرهای آذربایجان توسط قواى روسى، پرفسور سنكوسكى مستشرق روسى به گراف دبيچ رئيس كل قشون روسى شرحى نوشته و از او تقاضا مىی‌نمايد كه از كتب خطى و آثار ايرانى استفاده نمايد.
دبيچ تقاضانامه ى پرفسور سنكوسكى را به اطلاع پاسكويچ رسانده و پاسكويچ با گريبايدوف در اين مورد مشورت مىكنند. گريبايدوف پس از تحقيقات لازم پى برد كه چنين گنجينه مهمى در اردبيل در كتابخانه جنب مقبره شيخ صفى الدين اردبيلى موجود مىی‌باشد.1
در مورد تاريخچه بناى بقعه اردبيل برخى منابع مىنويسند كه «شيخ صدرالدين» پس از مرگ شيخ صفى اين آرامگاه را بوسيله اسناد كارى كه از مدينه آورده بود به طرز باشكوهى ساخت و بعداً در زمان جنيد و جانشينان او بناهاى ديگرى بر آن اضافه شدند. 2
با آنكه اردبيل جزو جبهه جنگى نبود و تصرف آن مستلزم مخارج نظامى زيادى بود اما با اصرار گريبايدوف در 25 ژانويه 4/1828 بهمن 1206 قشونى از قراباغ به فرماندهى ژنرال سوشتلن و به همراهى سرهنگ «سنياوين» به طرف اردبيل حركت كرد. شهر پس از اندكى مقاومت به تسخير قواى روسى درآمد. 3
اشغالگران پس از تصرف اردبيل علماى شهر را در يك محل گردآورى كردند و به آنان يادآور شدند كه كتابهاى كتابخانه را پس از نسخه بردارى در تفليس عودت خواهند داد. اگر چه مخالفت علما نيز نمىتوانست جلوى غارت روسها را بگيرد اما ترفندشان كارگر افتاد و در اوائل ماه فوريه 1828 اواسط بهمن 1206 دو دسته قشون روسى انتقال كتب گرانبهاى بقعه شيخ صفى را از اردبيل به تفليس به عهده گرفتند. روسها بجاى نسخه بردارى و بازگرداندن آثار، مدتى بعد آنها را از تفليس به كتابخانه سن پترزبورگ و موزه آرمتياژ انتقال دادند و آثار مزبور هم اكنون در كتابخانه ليننگراد نگهدارى مىی‌شوند. 4
منابع متعددى، تعداد كتابهاى خطى برده شده را بين 120 الى 196 عنوان ذكر كردهاند. 5
البته سه چهار روز پس از انتقال آن گنجينه گرانبها بالاخره در شب 9 فوريه/19 بهمن ساعت 12 شب منجم باشى عباس ميرزا ساعت خوش براى عقد قرارداد و صلح با روسها را اعلام كرد! و عهدنامه توسط طرفين امضاء گرديد و روسها به علامت پیروزی و جشن،101 گلوله توپ شلیک کردند…101 توپ به علامت شوربختی ایرانیان!
البته بعدا در دوران تسلط کمونیزم، وقتی تاریخنویسان روسی مانند دیاکونف، پطروشفسکی …دست به نوشتن تاریخ ایران زدند از آن اسناد خطی اردبیل، بهره های شایانی بردند.
یکصد و پنجاه سال پس از گذشت زمان، یکی از ایرانیانی که مزه تلخ مدینه فاضله را در اردوگاه‌های اجباری سیبری چشیده و پس از مرگ استالین توانسته بود زنده از آنجا بیرون بیاید، در خاطرات خود نقل می کند که در زمانی که می‌خواستم پایان نامه خود را بنویسم به آن اسناد خطی برخوردم. وقتی یکی از آنها را باز کردم دیدم شاه اسماعیل صفوی آنرا هدیه کرده و در صفحه اولش با خط خود نوشته که هیچکس نباید این کتاب را از آن بقعه خارج کند و اگر چنین کند خود امیرالمومنین بر کمرش بزند…
1.دين و دولت در ايران نوشته، حامد الگار… ص 156
2.kerim sukurov. türkmençay …s.48.
3.تاريخ و جغرافى دارالسلطنه تبريز، نادر میرزا…. ص 256
4. سفرنامه فرهاد ميرزا… ص 289. همچنين بنگريد به: خاطرات و خطرات، مخبرالسلطنه هدايت. – تهران: زوار، 1385. ص 29. تاريخ نگارستان، نوشته قاضى احمدبن محمد غفارى كاشانى، مصحح مرتضى مدرس گيلانى. – ته9ران: كتابفروشى حافظ، 1414 ق. ص 468.
5. زندگى نامه شهيد نيكنام ثقةالاسلام تبريزى، نصرةالله فتحى.- نوريانى، 1353 ص 624 – 5.
علی مرادی مراغه‌ای
