یکشنبه, 16 اردیبهشت, 1403
عکس: فریبا اسدی
ستار قره داغی، مشهور به ستارخان، در ۲۸ مهر سال ۱۲۴۵ هجری شمسی در روستای بیشک، از توابع شهرستان ورزقان در استان آذربایجان شرقی متولد شد. او پسر سوم فردی به نام «حاج حسن قره داغی» بود. مردان این خانواده در اسب‌سواری و تیراندازی بسیار خبره بودند. برادر بزرگ ستار به نام اسماعیل، از منتقدان ظلم پادشاهان بود و علیه حکومت قاجار فعالیت می‌کرد؛ همین اقدامات منجر به اعدام وی توسط حکومت وقت شد. خانواده ستار قره داغی پس از این اتفاق به تبریز مهاجرت کردند.
اعدام برادر بزرگ‌تر، خوی عدالت‌جویی ستارخان را بیش از پیش بیدار کرد
پس از اعدام برادر بزرگ، خوی عدالت‌جویی ستار، کینه حکومت را در دل او به وجود آورد. ستار در جوانی وارد قشون حاکم خراسان شد. او در این دوره چند سالی نیز ساکن نجف بود؛ پس از آن به تبریز بازگشت و در ژاندارمری خدمت کرد. «محمدعلی میزرا»، ولیعهد قاجار در تبریز، لقب«خان» را به ستار داد.
ستارخان در طول زندگی خود همواره از مظلومان در برابر حکومت دفاع می‌کرد و همین خوی ظلم‌ستیزی، سبب درگیری او با مامورهای محمدعلی میرزا شد. ستارخان در پی تعقیب‌های حکومت، مدتی را در اختفا به عیاری پرداخت؛ او از ثروتمندان می‌دزدید و به نیازمندان می‌بخشید. پس از مدتی با وساطت بزرگان تبریز به شهر بازگشت و به دلالی اسب مشغول شد.
پس از ترور ناموفق محمدعلی شاه قاجار و به توپ بستن مجلس، اعتراضات علیه پادشاه قاجار شدت گرفت و علما و مردم برای دفاع از مشروطه به پا خواستند. این دوره در تاریخ ایران به انقلاب مشروطه مشهور است. با رسیدن موج این اعتراضات به تبریز، ستارخان رهبری معترضان را به دست گرفت و به «سردار ملی» شهرت یافت.
به دستور پادشاه قاجار، «باقرخان» به‌همراه سپاهی برای مقابله با ستارخان به تبریز لشکر کشید. پس از شکست، باقرخان از ستارخان امان خواست تا در دستگاه او خدمت کند. از آن پس نام او در کنار نام ستارخان در تاریخ انقلاب مشروطه درخشید و با لقب «سالار ملی» مشهور شد.
پس از شکست لشکر قاجار در مقابل مشروطه‌خواهان تبریز، نیروهای روس با موافقت محمدعلی شاه قاجار از مرز ایران وارد تبریز شدند تا ستارخان را دستگیر کنند. ستارخان حاضر به تسلیم در مقابل روس‌ها نشد؛ از طرفی توان مقابله با سپاه بزرگ آن‌ها را نیز نداشت. به این جهات به کنسولگری عثمانی در تبریز پناه برد و پس از ۱۱ ماه ایستادگی در برابر محاصره ارتش روس و محمدعلی شاه، مقاومت او در هم شکست.
پس از شکست مشروطه‌خواهان تبریز، ستارخان به ناچار تبریز را به مقصد تهران ترک کرد. او در یک درگیری از ناحیه پا مجروح شد. این آسیب، به‌رغم درمان‌های بسیار، توان درست راه رفتن را از ستارخان گرفت و او را گوشه‌گیر کرد. ستارخان چهار سال بعد از آسیب‌دیدگی پای خود یعنی در ۲۵ آبان سال ۱۲۹۳ هجری شمسی، در تهران از دنیا رفت. سردار ملی ایران در جوار شاه عبدالعظیم (باغ طوبی) به خاک سپرده شد.
خانه ستارخان در زمان انقلاب مشروطه ایران، ستاد سازماندهی و فرماندهی مبارزان آزادی‌خواه و طرفدار مشروطه بود. دلیرمردان تبریز به رهبری ستارخان در این خانه گرد هم می‌آمدند تا در برابر استعمار روس و ظلم و استبداد قاجار مقاومت کنند. پس از شکست مشروطه خواهان در تبریز بیشتر خانه‌های آن‌ها از جمله خانه ستارخان به توپ بسته و تا حد زیادی تخریب شد. خانه ستارخان در زمان پهلوی بازسازی و احیا شد.
خانه ستارخان تا سال ۱۳۸۹ کاربری موزه داشت و پس از آن برای چند سال در اختیار کلینیک حقوقی دفتر شمال غرب کمیسیون حقوق بشر اسلامی قرار گرفت. در این مدت، بازدید از خانه امکان‌پذیر نبود. امروزه خانه ستارخان در اختیار میراث فرهنگی تبریز قرار دارد و کتیبه‌ای با‌عنوان «خانه ستارخان، سردار ملی» روی دیوار بیرونی آن نظرها را به خود جلب می‌کند. این بنا به‌عنوان یادبود یک واقعه مهم تاریخی، روزانه میزبان گردشگران و علاقه‌مندان است. خانه ستارخان تبریز در ۱۴ مهر سال ۱۳۸۶ با شماره ۱۹۷۴۳ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معماری و بخش های مختلف خانه ستارخان
ستارخان و سپاهیان او با هوشیاری و آگاهی در برابر سلطه بی‌چون‌وچرا و استعمار، که خواست حکام قاجار بود، سر فرود نیاوردند و تاریخ‌ساز شدند. بنای اولیه خانه ستارخان متعلق به دوره قاجار بود و از بخش‌های مختلفی چون اندرونی، بیرونی، مطبخ، ستاد فرماندهی، اسلحه خانه، محل استقرار نیروها و اصطبل تشکیل می‌شد. این خانه در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی توسط روس‌ها تخریب شد و تنها یک اندرونی از آن باقی ماند. بنای امروزی خانه ستارخان و معماری آن متعلق به دوره پهلوی اول است و قدمت چندانی ندارد؛ اما آنچه آن را ارزشمند می‌کند تاریخ و سابقه حضور سران مقاومت تبریز در این مکان است.
خانه امروزی ستارخان بنایی یک‌‌ونیم طبقه با نمای آجری و ساده است که از حیاط با حوض کوچکی در وسط آن، ۶ اتاق با پنجره‌های بزرگ چوبی و پرده‌های سفید در اطراف و زیرزمین تشکیل شده است. از ویژگی‌های خاص این ساختمان نسبتا کوچک می‌توان به آجرکاری‌های نمای شمالی بنا اشاره کرد.
در قسمتی از حیاط خانه ستارخان پلکانی وجود دارد که به زیرزمین می‌رسد. این پله‌ها به دالانی ۳۰۰ متری ختم می‌شوند که عرض کم و سقفی کوتاه و آجری با معماری ضربی دارد. این دالان در زمان مقاومت ۱۱ ماهه ستارخان و همراهان او در برابر تجاوز روس‌ها و ارتش قاجار، برای عبور اسب‌ها و انتقال آن‌ها به میدان چایی استفاده می‌شد.
بخشی از تاریخ انقلاب مشروطه تبریز در تابلوهای برنجی دیوارهای حیاط خانه ستارخان به تصویر کشیده شده است
تابلوهای نقش برجسته از جنس برنج، روی بخش‌هایی از دیوارهای حیاط خانه ستارخان خودنمایی می‌کنند. این تابلو‌ها تصویر ستارخان و صحنه‌های مبازرات سردار ملی ایران و یاران او را انقلاب مشروطه به تصویر می‌کشند. یک توپخانه بزرگ و قدیمی در گوشه‌ای از حیاط و کنار پلکان‌های زیرزمین قرار دارد.
فضای داخلی خانه ستارخان و اشیا و تابلوهای موجود در آن، بازدیدکنندگان را به دل تاریخ می‌برند؛ عکس‌های قدیمی قاب گرفته روی دیوار که سبک زندگی و منش ستارخان و یارانش را به نمایش می‌گذارند و سردیس‌های افراد سرشناس تاریخ تبریز چون ستارخان، باقرخان و جهانگیرخان صوراسرافیل در اتاق‌های خانه خودنمایی می‌کنند. تصاویری از لشگر دشمن، عکس‌‌هایی کمیاب و ارزشمند با دست‌نوشته‌هایی روی آن‌ها و تصاویری از به دار آویختن رهبران مقاومت و یاران آن‌ها، بخش‌های غم‌بار خانه ستارخان هستند.
ملکی که امروزه به خانه ستارخان معروف است، تنها بخشی از خانه اصلی سردار ملی است. به گفته اهالی قدیمی محله، روزگاری تمام زمین‌های کوچه ستارخان غربی جزو املاک ستارخان بودند. بر اساس آخرین اخبار در دی ماه سال ۱۴۰۱، شهرداری تبریز قصد دارد با تملک و تخریب هشت واحد مسکونی، اطراف خانه ستارخان، مجموعه تاریخی گردشگری جدیدی تحت عنوان «باغ موزه ستارخان» احداث کند.
