به گزارش صاحب دیوان، بدین ترتیب اهالی آذربایجان نقش بسیاری در اعتلای علوم فعلی داشتند و مفتخر به داشتن عالمان فراوانی بودند.
یکی از کتابخانه های مهم آن زمان آذربایجان، کتابخانه مشهور شیخ صفی الدین اردبیلی بود که کتابهای آن به شکل نسخ خطی منحصر بفردی بود.
این کتابخانه از دوران صفویه بخصوص شاه عباس که خود دستی در ادبیات هم داشت غنی و غنی تر شده بود. شاه عباس با یک شگرد مذهبی و با تنظیم سیستم وقفی به تشکیلات این کتابخانه دست مهاجمان احتمالی مسلمان را از این تشکیلات باز داشته بود. در کتابهای موقوفی شاه عباس چنین درج شده بود:« هو وقف نمود این کتاب را کلب آستانه علی ابن ابیطالب عباس صفوی بر آستانه متبرکه شاه صفی علیه الرحمن، که هر چه خواهد بخواند ، مشروط آنکه از این آستانه بیرون نبرند و هر که بیرون برد شریک خون امام حسین بوده باشد».
استقرار آرامش و امنیت سیاسی به معنی افزایش تولیدات فرهنگی و زیرساختهای آن بود و روز به روز به تعداد کتابهای وزین و اشیا نفیس موقوفه درگاه شیخ صفی افزوده می شد تا اینکه حملات روسها به خانات آذربایجانی شمال ارس شروع شد. قشون قاجاری نتوانست در مقابل ارتش منظم روسیه مقاومت کند و تبریز، و تمام شهرهای آذربایجان تا میانه به اشغال قوای روس در آمد. شهر اردبیل ۲۶ جمادی الاول ۱۲۴۳/ ۲۳آذر ۱۲۰۶شمسی/ ۱۵ دسامبر ۱۸۲۷ به تصرف ارتش روسیه به فرماندهی ژنرال سوشئتلین درآمد.
به دستور تزار روسیه اشغال نظامی آذربایجان پایان کار نبود بلکه ابتدای غارت اموال و نفایس صدها ساله آذربایجان در دستور کار آنان بود. غارت مقبره شیخ صفی، کتابخانه و نفایس آن با مخالفت جدی اهالی اردبیل روبرو شد. روسها چون مخالفت شدید و جدی اهالی اردبیل را مشاهده کردند ترفندی اندیشیده و چنین اظهار کردند که روسها موقتا این کتابها را به تفلیس منتقل می‌کنند تا در آنجا از روی آنها نسخه برداری شود.
علیرغم مقاومت اهالی و علمای اردبیل انتقال صدها جلد نسخه خطی نفیس با جلدهای طلایی و مینیاتورهای منحصربفرد، قرآن‌های صدر اسلام و لوح‌های بخط حضرت علی و امام حسن کتابخانه موقوفه شیخ صفی و هدایا و نفایس اهدایی به این درگاه غارت شد و تمام آنها به سن پطرزبورگ ارسال شد. اشیا نفیس هم به موزه ارمیتاژ سپرده شد.
تعدادی از این کتب و نفایس را مامورین اردبیلی مخفی کردند تا بدست روسها نیفتد. این کتب و اشیا شامل چینی آلات، سنگ‌های قیمتی، پرده ها، سر علم ها شامل ۸۰ صندوق، نیز سال ۱۳۱۴ به تهران منتقل شد. به نوشته بابا صفری در تاریخ اردبیل، بالاخره گنجینه نفیس شیخ صفی آخرین غارتش را در زمان رضاشاه دید و بارگاه شیخ صفی و شاه اسماعیل آخرین قیمت تمکن مالی خود را از دست داد.
حال که با سعی چندین ساله دولت الواح به زبان عیلامی دوره هخامنشی به ایران باز گشت، زمان بازگرداندن این نفایس به محل اصلیش یعنی اردبیل نرسیده است؟
دکتر توحید ملک زاده
