می‌گویند ملتی که تاریخ نخواند، محکوم به تکرار خطاهای گذشته است و این اهمیت دانش تاریخی را نشان می‌دهد؛ به تعبیری «تاریخ، آب رفته‌ی جان آدمی است که به سبو برنمی‌گردد ولی همین، شیره‌ی جان ما را می‌سازد. این شیره‌ی جان تا پیش از آنکه مورخان بنگارندش، نوشته‌شده بود در گمان جمعی بشر.» (1)
تاریخ تجلی هستی است و ازاین‌رو کنکاش در برگ‌های تاریخ، چون پرده‌ای است که از پیکر ابهام‌آلود وقایع، رویدادها و افراد کنار می‌رود تا حقیقت آشکار شود.
رسم دنیا جمله تکرار است اندر کارها تا چه زاید عاقبت زین رسم و این تکرارها
بس حوادث چشم ما بیند که نو پنداردش لیک چشم پیر دنیادیده آن را بارها
پایه‌ی تاریخ را خشت وقایع کرده راست وین بنای کهنه‌یی را منشیان معمارها (2)
رویارویی با تاریخ همچون تاباندن نور در ژرفنای زمان، به روشنایی و شناخت منجر می‌شود. این گذشته است که به حال رسیده و آگاهی از مسیر و تجربیات دیروز به همراه شناخت درست و مبتنی بر واقعیت از امروز، فردا را می‌سازد. «ما با زمان حال‌مان در میان تاریخ قرار داریم. این زمان حال اگر در افق تنگ زندگی روز از نظر ناپدید شود و تنها به‌صورت زمان حال صرف، نمایان شود، هیچ می‌شود … زمان حال از طریق پایه تاریخی تحقق می‌یابد به‌شرط آنکه بگذاریم این پایه در ما بیدار شود و اثر ببخشد … از سوی دیگر، زمان حال از طریق آینده که در آن نهفته است و ما در برابرش حال رد یا قبول به خود می‌گیریم، تحقق می‌یابد.» (3)
ازاین‌رو شناخت تاریخ و بازنمایی آن در جریان زندگی یک ضرورت است و نشان از رشد و توسعه. زیست و حرکت توأم با تاریخ، تجلی اراده بشری برای بهره بردن از ظرفیت‌های فرهنگ است که تاریخ از دل فرهنگ برمی‌آید. تصور راه پیمودن آدمی در مسیر پر سنگلاخ زندگی و اداره‌ی جوامع بی‌توجه به تجربه‌های تاریخی با وجود عطش و تمایل بشر به قدرت و ثروت و نیز امکان فساد ناشی از آن بسیار نابخردانه است.
پیوند سینما و تاریخ
سینما در ابتدای پیدایش به‌عنوان امری برای نمایش صرف و سرگرمی ایجاد شد، سپس قابلیت‌های هنری آن توسط فیلم‌سازان اروپایی و آمریکایی شناخته شد. 128 سال از اختراع سینماتوگراف توسط آگوست و لوئی لومیر (1895 م.) در فرانسه می‌گذرد و سینما در گذر زمان، خود امروز بخشی مهم از تاریخ ما را ساخته که اساساً هر امری از پس مرور زمان، ناگزیر از همراهی با تاریخ است. سینما در قرن گذشته مسیری پیمود که امروز به یکی از پدیده‌های اثرگذار و فراگیر در تمام نهادهای زندگی بشری تبدیل شده است.
سینما و تاریخ دو روی یک سکه‌اند، چرا که مواد و مصالح شکل‌دهنده‌ی این هر دو یکی است. بر هم اثر می‌گذارند و از هم تأثیر می‌پذیرند. مگر غیرازاین است که سینما با تصاویر مستند به کمک تاریخ می‌آید تا استناد تصویری وقایع و چهره‌ها و اماکن جغرافیایی باشد؟ یا تاریخ که منبع مهم فیلم‌نامه‌نویسان است برای پرداخت ایده‌های سینمایی؟
مارک فِرو (Marc Ferro) مورخ فرانسوی و نویسنده کتاب «سینما و تاریخ» نادیده گرفتن فیلم را به‌عنوان منبع تاریخی حاکی از عدم بصیرت و امتناعی ناخودآگاه می‌داند. او یکی از برجسته‌ترین نویسندگان نسل سوم مکتب تاریخ‌نگاری جدید فرانسه، برای سینما همانند منبع، سند و عامل اثرگذار تاریخ اهمیت فوق‌العاده قائل است. فِرو با مقاله‌هایی که در این کتاب آورده این پرسش را مطرح می‌سازد که سینما به‌منزله سندی که مدت‌ها موردتوجه مورخان «رسمی» قرار نمی‌گرفت چگونه می‌تواند اسنادی ارزشمند برای مطالعه تاریخ فراهم سازد؟ سرانجام اینکه سینما و تاریخ در کدام محدوده‌ها و شیوه‌ها با یکدیگر تلاقی می‌کنند؟
مارک فِرو، به‌عنوان یک تاریخ‌نگار اجتماعی که فیلم مستند هم ساخته، در کشف این تلاقی‌ها و مشترکات، با کمک دیدگاه‌های نظری، به تحلیلی واقعی و ملموس از سینمای آلمان، آمریکا، روسیه و فرانسه می‌پردازد. او حتی عملکرد آگاهانه و ناخودآگاه زبان سینما را هدفمند می‌انگارد و ازاین‌رو دارای ارزش تاریخی. او در این کتاب به اذعان خودش، نه گذشته‌گرایی، که بر آن است نشان دهد مردم امروز چگونه به گذشته می‌نگرند.
فِرو در فصل چهاردهم این کتاب می‌نویسد: «وقتی به مطالعه‌ی تاریخ می‌پردازیم در واقع، به گذشته می‌نگریم اما هنگامی‌که به مطالعه‌ی آگاهی تاریخی می‌پردازیم، این موضوع را مطالعه می‌کنیم که مردم امروز چگونه به گذشته می‌نگرند؛ بنابراین، مطالعه‌ی آگاهی تاریخی از تاریخ‌نگاری و پژوهش در تاریخ متفاوت است؛ آگاهی تاریخی، درک فردی و جمعی از گذشته است. در این فهم از تاریخ، عوامل شناختی و فرهنگی مؤثرند.» (4)
تاریخ‌نگاری و سینما در پیوند با هم سابقه‌ای دیرین دارند به قدمت آغاز سینما. برادران لومیر در سال 1897 بر اساس داستان‌های کتاب مقدس فیلمی ساختند به نام «زندگی و مصائب عیسی مسیح» با مدت زمان 15 دقیقه و در 13 پرده که از تولد تا به صلیب کشیده شدن مسیح پیامبر را روایت می‌کند. این حرکت پایه و مبنایی شد برای توجه به زمینه‌های تاریخی به‌عنوان سوژه و موضوع برای نوشتن فیلم‌نامه و برگردان تصویری آن که تا به امروز ادامه دارد و طی دهه‌های اخیر فیلم تاریخی با تولید چشمگیری مواجه بوده است.
تاریخ و ارزش استنادی سینما و منابع مکتوب تاریخ‌نگاران
هر کدام از دو وجه منابع مکتوب در زمینه تاریخ و نیز فیلم‌های تاریخی ساخته‌شده – اعم از تاریخی داستانی و تاریخی مستند- با توجه به اینکه از نوع نگرش و فهم و اندازه اطلاعات و اشراف موضوعی نویسنده کتاب و یا سازنده فیلم عبور کرده، نمی‌تواند به‌طور یقین و با درجه اطمینان کامل مورد پذیرش و تائید باشد. تعبیر مولوی از حقیقت در کتاب «فیه مافیه» بهترین حجت بر پرهیز از مطلق‌انگاری در روایت آدم‌هاست: «حقيقت آيينه‌اي بود که از آسمان به زمين افتاد و شکست، هرکس تکه‌اي از آن را برداشت و خود را در آن ديد، گمان کرد حقيقت نزد اوست حال آنکه حقيقت نزد همگان پخش بود!»
بنابراین هیچ‌کدام از منابع مکتوب و یا آثار سینمایی نمی‌توانند در روایت تاریخی خود قید «کامل» و «دقیق» در پیشوند افعال و اخبار خود داشته باشند چرا که هر دو غیر از بازنمایی حقیقت «از زمانی دیگر» یا «در زمانی دیگر»، با مقوله‌هایی مهم و اثرگذار همچون «زاویه نگاه»، «جهان فکری» و «ایدئولوژی» صاحب اثر نیز مواجه و روبه‌رو هستند.
پرداختن به دیدگاه‌های متفاوت مورخان و سینماگران از جنبه ارزش‌گذاری کار این هر دو و اصالت هرکدام در نزدیکی به واقعیت امر تاریخی، بحثی مهم و پردامنه است که می‌تواند موضوع سخن و یادداشتی جدا باشد تا بلکه انتظارات مخاطبان در مواجهه با هر یک، از پس چالش‌های گفتمانی و کارشناسی، شکلی عینی و ملموس پیدا بکند.
ثقه‌الاسلام در آیینه‌ی تصویر
در یک بررسی کتابخانه‌ای و پژوهشی و نیز جست‌وجو در منابع مختلف مکتوب و فضای مجازی درخواهید یافت که در سینمای ایران تا زمان نگارش این یادداشت هیچ فیلمی درباره ثقه‌الاسلام ساخته نشده است؛ یعنی سینمای ایران در پرداختن به یکی از عالمان مجاهد و مردمی و ازجمله شخصیت‌های مهم، مبارز، آزادی‌خواه و مشروطه‌طلب تبریزی دست‌خالی است و هیچ توشهای ندارد همچون بسیار شخصیت‌های تاریخی دیگر.
تنها اثر تصویری ساخته‌شده، مجموعه تلویزیونی «ثقه‌الاسلام تبریزی» است که به روایت 12 روز از تاریخ مشروطه و نقش میرزاعلی آقا تبریزی ملقب به ثقه‌الاسلام در این جنبش تاریخی پرداخته می‌شود. این مجموعه به سال 1378 در 12 قسمت 45 دقیقه‌ای از شبکه دو سیما پخش‌شده است. حجت قاسم‌زاده اصل به‌عنوان نویسنده و کارگردان هنری مجموعه در نخستین تجربه تصویری خود پشت دوربین این اثر قرار گرفته و علی شوقیان (کارگردان تلویزیونی/ فنی) او را در این پروژه یاری داده است. علی نصیریان ایفای نقش ثقه‌الاسلام را بر عهده داشته و حسن محمداف (کنسول روس)، هادی مرزبان (ضیاءالدوله)، فرهاد آئیش (امیر حشمت نیساری)، افسانه چهره‌آزاد (همسر ثقه‌الاسلام)، مهران احمدی، حسین پناهی، مهری ودادیان، روح‌الله مفیدی، خسرو دستگیر و … در نقش‌های مختلف با مجموعه همکاری داشته‌اند.
نظارت سلیقه‌ای و ممیزی در سینما و به‌ویژه در صدا و سیما به همراه تولید دشوار و زمان‌بر و پر هزینه آثار تاریخی و حساسیت شدید نسبت به شخصیت‌های معاصر سبب شده خیلی از فیلم‌سازها قید ساخت آثار تاریخی را بزنند اما با این حال باید بپذیریم که گاه خواست و اراده هم دخیل بوده در عدم پرداختن به شخصیت‌های تاریخی و خود فیلم‌سازها هم در مواقعی ترجیح می‌دهند سراغ کارهای آسان و بی دردسر بروند.
موضوع عدم توجه سینماگران و کارگردان‌های تلویزیونی به شخصیت‌ها، رویدادها و موقعیت‌های مهم تاریخی در آثار سینمایی و تلویزیونی بحثی گسترده است که سخن و مجالی دیگر نیاز دارد اما هر چه هست ضرورت توجه به این زمینه و ساخت آثاری شایسته و درخور ارزش‌های هنری و بصری بی انکار است چراکه هم سینما و تلویزیون نیازمند سوژه‌های دراماتیک و نگرش هنرمندانه به تاریخ است و هم خود تاریخ‌نگاران برای دیده شدن و ارتباط گسترده با مخاطبان نیاز به ساخت آثار تصویری و سینمایی از منابع مکتوب تاریخی دارند.
امید که مراد هر دو حاصل شود! چراکه توسعه اجتماعی و بالندگی یک ملت به کوشش‌های فرهنگی و هنری نخبگان آن جامعه و توجه عالمانه به فراز و فرودهای پیشینیان در گستره‌ی تاریخ آن سرزمین نهفته و وابسته است.
علی‌اکبر افتخار/ عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینما
منابع و پانوشت‌ها:
سجادی، محمدعلی/ «نگاهی به تاریخ و اسطوره در سینما»/ روزنامه اعتماد/ یکم مهر 1397
باستانی پاریزی، محمدابراهیم/ بخشی از یک قصیده که پس از مرداد 1332 و غوغای عام در کرمان و مثله کردن رئیس نظمیه و سوختن‌ها و بستن‌ها گفته است.
یاسپرس، کارل/ آغاز و انجام تاریخ/ ترجمه: لطفی، محمدحسن/ انتشارات خوارزمی/ چاپ دوم 1374
فرو، مارک/ سینما و تاریخ/ ترجمه: محمد تهامی‌نژاد/ انتشارات علمی و فرهنگی/ چاپ اول 1396
