شهر تبریز یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است و تاریخ اولیه آن به درستی معلوم نیست و بحث های زیادی در این رابطه مطرح شده است. اکتشافات اخیر نشان از وجود تمدن در شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد.در زمان حکومت مغول ها در ایران سه سال پس از به قدرت رسیدن غازان‌خان، در سال ۶۹۴ قمری (۶۷۴ هجری شمسی) وزیر اعظم دربار خواجه صدرالدین زنجانی به دستور غازان‌خان به قتل می‌رسد و خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد وزیر اعظم غازان خان شد که خدمات بسیاری را برای غرب ایران و منطقه آذربایجان به ارمغان آورد، بنای ربع رشیدی از جمله یادگارهای وی است.ربع رشیدی نخستین دانشگاه آکادمیک جهانربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در باغمیشه به سبک معماری آذری است.حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به نام رشیدالدین فضل الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت.این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته است، در اوایل قرن هشتم و یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشتهٔ تاریخ نگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمان های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بوده است.
از مضمون نامه ای که خود خواجه رشیدالدین فضل الله به دو پسرش درباره ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت می شود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه ای راه اندازی شده بود و ۶ هزار تن دانشجو در آن تحصیل می کرده اند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینه زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و بکار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بوده است و از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بوده اند.ربع رشیدی، اولین و بزرگترین شهرک دانشگاهی جهانحدود 700 سال پیش در شهر اولین‌ها، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان ربع رشیدی به دستور خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد. زمانی که خواجه رشیدالدین این مجتمع عظیم علمی را در شهر اولین‌ها تأسیس می‌کرد، فکر این را نمی‌کرد در روزگاری که این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها، به این حال و روز افتاده باشد؟بر اساس اسناد و مدارک موجود ربع رشیدی در عصر خویش، نماد آموزش عالی و جامع تمام دانش‌های روز دنیا بوده است. اگر تهاجمات دشمن و به خصوص مغولان، زلزله، استبداد و حکومت‌های زورگو و همه عوامل مخرب، مانع پیشرفت این مجتمع دانشگاهی نبود، ربع رشیدی در حال حاضر به مراتب پیشرفته‌تر و یا همتراز با دانشگاه‌های همچون کمبریج، لیون، ونیز، سوربن، آکسفورد و هاروارد و یا سایر دانشگاه‌های پیشرفته و مطرح جهان بود.
آنچه در این خصوص مهم به نظر می‌رسد اینکه، خواجه‌رشیدالدین که وزیری دانشمند در علوم مختلف و مورخی پرکار و بی‌نظیر بوده در زمان خود بناهای خیریه بسیار ساخت و علمای بسیاری پرورش داد. اما هدف اصلی و مهم خواجه رشیدالدین آموزش همه علوم زمان برای بهبود و رفاه جامعه بوده است.وی در زمان غازان‌خان در خارج از باروی شهر تبریز شهرکی بنا کرد که به شهرستان رشیدی (رشیدآباد) معروف بود، هسته مرکزی شهر (ربع) دارای کارکرد دینی، آموزشی و فرهنگی است که در آن مجموعه مساجد، مدارس علوم اسلامی، دارالحفاظ، کتابخانه، خانقاه، دارالضیافه و دارالشفا قرار داشت.از سویی، این مجموعه در زمان آبادانی، بزرگترین مجتمع علمی، آموزشی و وقفی بود، به‌طوریکه سالانه بیش از ۶ هزار دانشجو برای آموختن علوم مختلف به شهر تبریز سفر می‌کردند، در آن مجتمع دو کتابخانه وجود داشت که در یکی از آنها تنها یک‌هزار جلد قرآن و ۶۰ هزار جلد کتاب در انواع علوم، تواریخ و اشعار جهت مطالعه و تحقیق دانشجویان، محققان و سایر اقشار مختلف مردم نگهداری می‌شد.با این وجود، حدود ۲۰۰ قاری قرآن از کوفه، بصره و شام دائما و به نوبت در این مرکز قرآن را تلاوت می‌کرده‌اند و ۵۰۰ فقیه و یک‌هزار طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بوده‌اند و تعداد ۵۰ پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارالشفا آن به معالجه بیماران اشتغال داشته‌اند.
البته نباید فراموش کرد که ربع رشیدی در روزگار عصر خود، شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بود که در آن ۳۰ هزار خانه و ۲۴ کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به‌طوریکه این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می‌گرفت.دانشگاه بزرگ ربع رشیدی دارای ۳ قسمت اصلی به شرح ذیل بوده است:ربع رشیدی (قسمت اصلی)شهرستان رشیدی (مجتمع مسکونی و تاسیسات جنبی)ربض رشیدی (بخش مسکونی اعیان‌نشین)
ربع رشیدیبخش های مهم قسمت اصلی ربع رشیدی عبارت بودند از :۱. مجموعه روضه شامل :الف) مسجد شتوی (زمستانی) و مسجد صیفی (تابستانی) برای اقامه نماز و تدریس درس‌های علوم و تفسیر و حدیث به ترتیب در فصول سرد و گرم سال؛ب) دفتر کار “متولی” (رییس دانشگاه) و “مشرف” و “ناظر” سه مقام ارشد به صورت مجزا؛ج) حجره‌ها یا اتاق‌های ویژه سکونت مدرسان و معیدان (استادیاران) و طلاب علوم؛د) تاسیسات رفاهی شامل حمام، حوضخانه (سرویس)، سقایه (آب آشامیدنی)؛ه) کتابخانه (زیر گنبد بزرگ و در دو طرف مقبره متولی)؛و) سایر بخش ها از قبیل خزانه نقود، سرای مخصوص جهت پذیرایی از مهمانان متولی، خلوتگاه (اتاق مخصوص مذاکره راجع به مسائل محرمانه).۲. خانقاه شامل مواضع سکونت شیخ و صوفی‌ها با تمام امکانات رفاهی از قبیل مطبخ (آشپزخانه)، محل صرف غذا، محل سماع و… .۳.”دارالضیافه” (مهمانسرا) شامل دو ساختمان دو طبقه، ساختمان اول به صورت پانسیون برای ساکنان ربع رشیدی (مدرسان، معلمان، خدمتگزاران، به خصوص طلاب علوم) و ساختمان دوم جهت پذیرایی از مسافران.۴. دارلشفا (بیمارستان و دانشکده‌های علوم پزشکی).۵. دارالمساکین (به صورت الحاقی در خارج ربع رشیدی) برای پذیرایی روزانه از صد نفر فقیر و مسکین با یک وعده غذای رایگان.
خواجه رشیدالدین قوانین و مقررات مجموعه ربع رشیدی را در کتابی نفیس بنام «الوقفیه الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شرایط امورالوقف والمصارف» به رشته تحریر درآورده است. خوشبختانه نسخه اصلی و خطی وقفنامه تا کنون حفظ شده و زینت بخش کتابخانه مرکزی تبریز می‌باشد.وقفنامه ربع رشیدی یا منشور دانشگاه ۷۰۰ سال پیش تبریز در سال ۱۳۸۶ جزو اولین آثار مکتوب ایران، در حافظه جهانی یونسکو ثبت گردید. بدلیل پزشک بودن خواجه رشیدالدین فضلالله و علاقه وافر غازان خان و سایر ایلخانیان به امر طبابت ، «دارالشفاء» یا بیمارستان و دانشکده پزشکی ربع رشیدی تبریز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.رئیس «دارالشفاء» یا قدیمی ترین دانشکده پزشکی تبریز «محمدبن نیلی» بود که به «جالینوس زمان» معروف بود. هر پزشکی علاوه بر مداوای بیماران پنج تا ده دانشجو را تعلیم می‌داد. مدت تحصیل در دانشکده پزشکی پنج سال بود. پس از مدت مذکور چنانچه قادر به معالجه بیمارن می‌شدند «اجازت» یا به تعبیر امروزی «دانشنامه» دریافت می‌کردند.دانشجویان صبح‌ها بصورت تئوری و بعد از ظهرها به صورت عملی آموزش می‌دیدند. دانشجویان طب، مانند دیگر طلبه ها در ربع رشیدی شبانه روزی بودند و کلیه مایحتاج آنها به نحو احسن تأمین می‌شد. آنها «صابون بها» (پول نظافت) «حلوا بها» (پول تغذیه) و «جامه بها» (پول پوشاک) دریافت می‌کردند. جراحی، کحالی (چشم پزشکی)، مجیری (شکسته‌بندی) از تخصص‌های رایج در دارالشفای ربع‌رشیدی بودند و پزشکان خارجی بسیاری از کشورهای مصر، شام ،چین و هند و ……. در دارالشفاء گرد آمده بودند.
همانند سایر مدارس عالی ربع‌رشیدی، در دارالشفا نیز دانشجویان زیادی از ممالک مختلف اسلامی به تحصیل مشغول بودند و دانشگاه کاملاً جنبه بین‌المللی داشته است.کتابخانه یا بیت‌الکتب ربع‌رشیدی دارای بیش از شصت هزار جلد کتاب خطی در زمینه‌های مختلف علمی و به زبانهای گوناگون بود و از بزرگترین کتابخانه‌های آن عصر به شمار می‌رفت.این دانشگاه معظم دارای انتشارات زیادی بوده است. ترجمه کتاب طبی «تنکسوق‌نامه» از زبان ختایی به ماوای توسط خواجه رشیدالدین و همکارانش را می‌توان نمونه‌ای از انتشارات پزشکی ربع‌رشیدی ذکر نمود . کتاب «تنکسوق‌نامه» نیز خوشبختانه حفظ شده و در یکی از موزه¬های معتبر ترکیه نگهداری می‌شود.این دانشگاه مدت ۲۰ سال دایر بوده و بعد از آن به دلایل مختلف تاریخی تعطیل و از بین رفته است.با توجه به اهمیت و ویژگی‌های منحصربفرد این مرکز علمی آموزشی و وقفی، تلاش‌های ارزنده ای در جهت «احیای ربع‌رشیدی» برداشته شده است.
شهرستان رشیدیمجتمع بسیار بزرگ مسکونی بود که از محله‌های گوناگون، خیابان‌ها، کوچه‌ها و مکان‌های رفاهی و اقتصادی از جمله بیست و چهار کاروانسرای رفیع، هزار و پانصد کارگاه صنعتگری، سی هزارخانه، تعداد زیادی باغ، آسیاب، حمام، کارخانه شعربافی، رنگرزی، کاغذسازی و یک دارالضرب، در ارتباط با مراکز آموزشی ربع رشیدی و جهت رفاه ساکنان شهرستان رشیدی تشکیل یافته بود. فضلالله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف جهان از جمله ایران و بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه را وقف این مرکز کرد که از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می‌شد.با این وجود، به استناد وقف‌نامه‌ای که از بانی آن به یادگار مانده، ربع رشیدی مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌های روز بوده و علاوه بر زبانهای ماوای و عربی، دروس رایج به زبانهای ترکی، چینی، یونانی، عبری، مغولی و احتمالاً سانسکریت تدریس شده و هزاران دانشجو در آن مشغول تحصیل بوده‌اند.در واقع آنچه در این راستا مهم به نظر می‌رسد اینکه، همان‌گونه که در دوران خواجه‌رشیدالدین ربع‌رشیدی یک شهر تخصصی و آینده‌نگر بود، امروز نیز باید به این مجموعه و ظرفیت‌های گذشته آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم، چرا که این آثار هویت و میراث گرانقدر تاریخ کشور مان هستند و باید برای احیا، حفظ و نگهداری آن از جان و دل مایه بگذاریم و از هیچ کوششی دریغ نکنیم.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، شهر تبریز در بین شهرهای ایران در طول تاریخ کشورمان در دوره‌های مختلف زمانی از جمله در قرن اول هجری، دوران ایلخانان، صفویه و قاجاریه و حتی بعد از این دوران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص منطقه و مردم باغیرت و تلاشگر نقش تعیین‌کننده‌ای در مبادلات علمی، بازرگانی و فعالیت‌های صنعتی در سطح ملی و فراملی داشته است.از دیرباز برای اهل علم، سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان نام آشنایی است و این شهر به شهیدان محراب، شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی، شهید آیت‌الله مدنی، شهر سردارانی چون باکری‌ها، یاغچیان‌ها، شفیع زاده‌ها، تجلایی‌ها، شهر سردار ملی، سالار ملی، شهر سه علامه‌ها امینی، طباطبایی، جعفری و شهر عاشورائیان مشهور است.
به بیان دیگر، با توجه به این ظرفیت‌ها و واقعیت‌ها تاسیس ربع رشیدی از سوی خواجه رشیدالدین در شهر اولین‌ها به دور از انتظار هم نبوده است. حال آنچه در این خصوص حائز اهمیت است اینکه، محوطه تاریخى ربع رشیدی و وقفنامه آن در سال‌های ۱۳۵۴ و ۱۳۸۶ به ترتیب در فهرست آثار ملى کشور و میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده است.به نظر می‌رسد، بعضی نامهربانی‌ها باعث شده این اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام بعد از ثبت در کشورمان و ۱۴ سال در یونسکو همچنان در مهجوریت مانده و این اثر همچنان در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی مسوولان، متولیان امر و دوستداران علم، تاریخ و میراث فرهنگی در سراسر دنیاست. چرا که این بنا نماد بیداری اسلامی و تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی است و احیاء آن نشانه‌ای است از پرچمداری اسلام بر بام علم و دانش.بدون تردید، باید گفت که بنا به نوشته مورخان و گزارش‌های سیاحان خارجی بخش‌هایی از این موقوفه تا عصر صفویه و حتی دوره قاجار پا برجا بود. ولی در حال حاضر جز دیوار استحکاماتی، پایه و برج‌ها چیزی از آن باقی نمانده و بیشتر زمین‌های آن به موسسات و اماکن مسکونی تبدیل شده است.بنابراین، آنچه در این راستا اهمیت دارد حفظ این دستاوردها و احیای فرهنگ، تاریخ و تمدن پر افتخار و طولانی گذشته ملت ایران در زمینه‌های مختلف است که نمونه بارز آن نقش و جایگاه ربع رشیدى به عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام در دوره مذکور است.
نکته در خور تأمل دیگر اینکه، ربع رشیدی در زمان عصر خویش ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان دنیا به شمار می‌رفت که به یقین چراغ هدایت ایرانیان و سایر ملت‌های دیگر هم بوده است.به نظر می‌آید ما دانسته یا ندانسته پشت به میراث گرانقدر خویش می‌کنیم که می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری برای آینده کشورمان داشته باشد. حال برای رسیدن به نقش و جایگاه ربع رشیدى به عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام کجای راه هستیم که این را مسوولان، متولیان امر و دستگاه‌های متولی باید پاسخ دهند.
منبع: خبرگزاری فارس
