به گزارش صاحب دیوان، اردبیل با برخورداری از طبیعت منحصر به فرد، آثار باستانی همچون کاروانسراها، قلعه‌ها و بناهای تاریخی یکی از استان‌های گردشگری طبیعی بشمار می‌رود. اردبیل در طول تاریخ به عنوان مرکز حکومت صفویان بوده و همین امر سبب شده است تا بناهای ارزشمند بسیاری از جمله قلعه‌های باستانی و تاریخی در آن ساخته شود. علاوه بر این، دیوارهای مستحکم این استان خاطرات مقاومت در برابر هجوم بیگانگان و حراست از مرزهای وطن را در خود دارند که می‌توانند تاریخ دوران کهن ایران را به خوبی به گردشگران و مسافران داخلی و خارجی روایت کنند.
قهقهه؛ قلعه‌ای به جامانده از دوران قبل از اسلام
یکی از معروف‌ترین و مهمترین قلعه‌های این استان، قلعه صعب العبور قهقهه است. این بنا در دهستان «یافت» از بخش هوراند در بخش مرادلو ارشق، ما بین روستای گنچویه و قره آغاج کلان از توابع شهرستان مشگین‌شهر در ارتفاع هزار متری در دل کوه ساخته شده است. این بنا در ۷ مهر ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این قلعه به دلیل اینکه افراد سیاسی مهمی مانند امیران و شاهزادگان صفوی به ویژه اسماعیل میرزا فرزند شاه طهماسب یکم صفوی در آن زندانی بودند، شهرت زیادی دارد. در ساخت این قلعه به تمام نکات مهم برای نگهداری زندانیان همچون تأسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار توجه ویژه‌ای شده است. همچنین به دلیل استحکام بالای آن و دسترسی بسیار سخت به آن، به عنوان مکانی برای نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی (همچون خزاین شاهان صفوی) بوده است.
برای ساخت این قلعه از ملات گچ آهک و آجر استفاده شده است. در این قلعه 4 مخزن آب و 11 آب انبار جهت ذخیره آب باران و برف وجود دارد. این قلعه شامل سه دیوار یا سه حصار متداخل است و از حصار چهارم به عنوان زندان استفاده می‌شده است. بلندترین بخش آن قسمت جنوبی قلعه است که به‌طور کامل دره‌های همجوار اشراف دارد. تنها مسیر رسیدن به آن از مسیر شمال شرقی است که به حدود یک ساعت کوهنوردی نیاز دارد. زندان این قلعه در انتهای قسمت شرقی قلعه قرار گرفته و برای ورود به آن بایستی از دل یک تخته سنگ بزرگ و عبور کرد.
کهنه قلعه؛ میراث ساسانیان در مشگین‌شهر
کهنه قلعه از دیگر قلعه‌های باستانی استان اردبیل بشمار می‌رود که در نزدیکی مشگین‌شهر (در سمت چپ رودخانه خیاو چای و در سمت راست ورودی شهر از طرف جاده اردبیل) واقع شده است. این بنا نیز به ثبت آثار ملی رسیده است. ارتفاع این قلعه ۵ متر، طول ضلع جنوبی آن ۲۳۷ متر و عرض آن در سمت غرب ۱۱۵ متر و در شرق ۹۱ متر است و در دو گوشه شمال غربی و جنوب آن، برج مدور به قطرهای ۶ متر و ۱۰ متر مشاهده می‌شود. 150 متر مانده به قلعه، سنگ نوشته مشهور سورو شکن داشی به خط پهلوی، نوشته شده توسط شخصی بنام نرسه هرمزد دیده می‌شود.
بنای قلعه از سنگ، ملات گچ و آهک و خشت و کنگره‌های آن از گل ساخته شده است. محوطه بزرگ این قلعه دارای چهار دیوار خشتی، گلی و آجری بنا شده بر روی پایه‌های سنگی است و پیشینه آن به دوره ساسانیان برمی‌گردد. این قلعه دارای سه برج و سه دیوار است و در سه قسمت آن بخش‌های حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. در دو بخش انتهایی قلعه، نشانه‌هایی از دو برج کهنه با دیوارهای گلی گلدار که یادگار زینت‌های گم شده است، به چشم می‌خورد. با توجه به اینکه در این قلعه سال‌های متمادی در اختیار ارتش و سربازخانه دولتی بوده، هیچ گونه کند و کاو و حفاری در آن انجام نشده است.
اولتان؛ دژی کهن در شمال پارس‌آباد
این قلعه قدیمی در روستایی بنام اولتان (کنار رود ارس) در جنوب شهرستان پارس آباد قرار دارد. مساحت این قلعه ۳۲۰ هزار متر مربع است که به دست اشکانیان ساخته شد. این بنا تا سده ۱۲ هجری مورد استفاده بوده است. طبق اسناد و مدارم موثق، بخش اعظمی از این قلعه در زیر خاک مدفون شده است. در معماری قلعه اولتان آثار دوره اشکانی تا اسلامی دیده می‌شود که مربوط به قرون 3 تا 5 هجری می‌باشد. از جمله آثار کشف شده در داخل این قلعه می‌توان به تنور، اطاق‌های متعدد، بخاری و چهار طبقه طاقچه، سفال‌های بی نظیر و متنوع دوره‌های مختلف اسلامی اشاره نمود. در فضای داخلی قلعه تپه‌های متعددی وجود دارد که هر کدام نماد یک ساختمان کوچک می‌باشد و بنای اصلی قلعه در ضلع شرقی قرار دارد.
اولتان قالاسی به دلیل وسعت زیاد آن به قلعه شهر شهرت دارد که علاوه بر بخش مسکونی، دارای فضای صنعتی نیز می باشد که در فضای بیرونی قلعه بوده و شامل فلزگری، شیشه‌گری و سفال‌گری است. به منظور حفاظت قلعه از حمله دشمنان، دورتادور آن خندق‌های 15 متری ساخته شده است که از طریق دو کانال آبی به رود ارس راه داشتند. متاسفانه این قلعه بزرگ به دلایل مختلفی همچون فرسایش سواحل رود ارس و احداث کارخانه شن و ماسه رو به نابودی کامل است.
بوینی یوغون؛ قلعه‌ای بنا شده بر روی صخره‌های کوهی
یکی دیگر از قلعه‌های تاریخی استان اردبیل، قلعه بوینی یوغون واقع در روستایی بنام کورعباسلو بعد از گذر از شهرستان نیر است. قدمت این قلعه به اواخر دوره ماننایی و اوایل دوره هخامنشی برمی‌گردد. این قلعه بر روی صخره‌های کوهی به همین نام قرار دارد و استحکام بالای صخره‌های جنوبی و غربی آن سبب نفوذ ناپذیری این قلعه شده است. ارتفاع دیوارهای دفاعی قلعه بین دو تا بیش از 5 متر می‌رسد. مصالح بکار رفته در ساخت این قلعه، اغلب سنگ و ساروج است.
ساکنان این قلعه به دلیل ارتفاع زیاد قلعه نسبت به پایین کوه، به منظور دستیابی راحت به آب، اقدام به ساخت حوضچه‌های سنگی در بالای قلعه کردند. دیوارهای مرتفع این قلعه (ارتفاعی تا حدود 300 متر) باعث شده تا قلعه از دو جناح غیرقابل نفوذ شود و دسترسی به آن غیرممکن گردد. همین امر این باور خرافی را در ساکنین این منطقه بوجود آورده بود که گردشگرانی که به داخل این قلعه می‌روند ناپدید می‌شوند. در واقع افرادی که وارد این قلعه می‌شدند، هنگام بازگشت مجبور به خروج از سوی دیگر قلعه می‌شدند و همین امر سبب به وجود آمدن چنین باور خرافی در ساکنین آن منطقه شده بود.
نارین قلعه اردبیل؛ دژ حکومتی شهر اردبیل
نارین قلعه یکی دیگر از قلعه‌های مستحکم واقع در داخل شهر اردبیل است که در کنار بالیقلی‌چای قرار دارد. البته این منطقه در دوره رضاشاه پهلوی در سال ۱۳۱۵ شمسی تخریب شد و چیزی از آن باقی نمانده است. در خصوص قدمت ساخت این قلعه اطلاعات زیادی در دست نیست اما به احتمال زیاد به قبل از دوره صفوی برمی‌گردد. این قلعه بعدها در دوران فتحعلی شاه قاجار توسط هیأت نظامی فرانسوی تحکیم و بازسازی شد، این هیأت نظامی در اطراف این قلعه برج‌های مستحکمی ساختند و علاوه بر خندق قدیمی قلعه که در داخل دیوارها قرار داشتند، در بیرون آن نیز خندق عمیق کندند و نهر آب را از محله شاه‌باغی شهر به این خندق انتقال دادند. این قلعه به دلیل استحکام بالای آن، به عنوان محلی برای دخیره ملزومات جنگی در دوران جنگ‌های ایران و روس بود. نارین قلعه علاوه بر اینکه به عنوان سکونت‌گاه حاکمان شهر اردبیل بود، پادگان و زندان شهر نیز در این منطقه قرار داشت و اغلب شاهزادگان و مدعیان پادشاهی قاجار و بعدها تعدادی از مجاهدان راه آزادی، مانند ستارخان در آن زندانی بوده‌اند.
قیز قلعه سی (قلعه دختر)؛ بنایی تاریخ ساز
از دیگر از قلعه‌های تاریخی این استان با قدمت هزار سال قبل از میلاد، بنام قیز قلعه سی است که در سه کیلومتری دهستان حور در بخش ویلکیج شهرستان نمین واقع شده است. قدمت آن به دوره ساسانی برمی‌گردد. استحکام بالای این قلعه سبب شده تا علاوه بر ساسانیان، حاکمان سلجوقیان، چوپانیان، جلایریان و قراقوینلوها نیز در این قلعه ساکن شوند. بعد از انقراض قراقوینلوها و روی کار آمدن حکومت صفویه، از سرگذشت این قلعه خبری در تاریخ ثبت نشده است. به روایت‌های مختلفی که در تاریخ ذکر شده، طرفداران بابک خرمدین نیز از این قلعه استفاده کرده‌اند. استقرار حکومت‌های مختلف در این قلعه سبب گردیده است تا این بنای مستحکم در منطقه نمین تاریخ ساز باشد.
قلعه خسرو؛ یادگاری از عصر مفرغ
این قلعه باستانی در ۳۰ کیلومتری شمال غرب اردبیل قرار دارد و یادگاری از دوران 1700 تا 1450 پیش از میلاد است که در سه عصر آهن (بین سال‌های 1500 تا 550 پیش از میلاد) تدام داشت. در پایان عصر آهن 3 این قلعه متروک شد و ساکنان آن به قلعه هخامنشی در 700 متری قلعه خسرو نقل مکان کردند. قلعه خسرو بدون استفاده از ملات و با روش خشکه چین سنگی با مصالح سنگی ساخته شده است.
با توجه به اینکه این منطقه در دوره‌های مختلف تاریخ مورد هجوم اقوام مهاجر بود و کشاورزی و دامداری در عصر مفرغ بسیار رایج بود، قلعه‌های هفت‌گانه ساخته شده در اطراف این قلعه، نقش حفاظتی از قلعه خسرو و زمین‌های کشاورزی و مراتع دامداری آن داشت. وجود گورستان کوچک با 20 گور در کنار قلعه‌های هفت‌گانه نیز مالکیت قلعه مرکزی بر نواحی اطراف و سند تملک قبایل ساکن در قلعه مرکزی را تائید می‌کند.
بربر؛ قلعه‌ای منتسب به سده دوم و سوم هجری
قلعه بربر در نزدیکی روستای اونار شهرستان مشگین شهر اردبیل قرار دارد که از شرق به کوه کشنه ور، از شمال به کوه ال لور و از سمت غرب به رودخانه اونار چایی مشرف هست. قدمت این قلعه به قرون دوم و سوم هجری قمری برمی‌گردد که از آن به عنوان مکانی برای دفاع، حمل و نگهداری آذوقه و ابزارآلات جنگی استفاه می‌شده است. این قلعه در فضایی به وسعت چهار هکتار ساخته شده است و معماری آن تلفیقی از صخره و سازه‌های دست ساز است. شکل این قلعه از طرف شمال شبیه سر یک انسان بوده و در سمت غرب هفت اطاقک صخره‌ای به عنوان محل نگهبانی دارد. بقایای این قلعه در تاریخ ۱۲ دی ۱۳۸۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قلعه‌ها به عنون سندی ارزشمند از تاریخ هستند که متاسفانه به دلیل بی توجهی در طول سالیان دراز، برخی از آنها دچار آسیب‌های جدی شده‌اند و تعدادی نیز از بین رفته‌اند. امروزه تعداد کمی از این قلعه‌های تاریخی باقی مانده‌اند که اگر مورد توجه و مرمت قرار نگیرند، در سال‌های آتی از بین خواهند رفت.
رعنا باقری
