به گزارش صاحب دیوان، از آسیب‌های حاشیه‌نشینی می‌توان به فقر، قاچاق، چرخه فقر، تنازع، خشونت، کودکان کار، و اعتیاد اشاره کرد. ایران به‌عنوان یک کشور درحال توسعه، در بسیاری از کلان‌شهرهای خود با مشکل حاشیه‌نشینی درگیر است. این مسئله ریشه در مهاجرت روستا و شهرهای کوچک به حاشیه شهرهای بزرگ دارد و آسیب‌ها و معضلات فراوانی ازجمله افزایش خرید و فروش مواد مخدر، فقر مطلق، بهداشت نامناسب، دزدی، انحراف و بزهکاری و ساخت سرپناه‌های ناایمن با مصالح بی‌کیفیت و … به همراه دارد.
حاشیه‌نشینی در شهر تبریز به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای ایران، سال‌هاست که به شکل یک گره کور سبب مشکلات و آسیب‌های اجتماعی بسیاری در این شهر شده است. وجود حاشیه‌نشینی سبب شده تا شهر دو چهره متفاوتی به خود بگیرد که از زمین تا آسمان باهم فرق دارند.
افراد ساکن در مناطق حاشیه‌نشین تبریز، از لحاظ مسائل بهداشتی و تأمین نیازهای معیشتی در مضیقه بوده و با شاخص‌های مرکز شهر، تفاوت بسیار زیادی دارد. این گروه از مردم معمولاً مهاجرین از روستاها و شهرستان‌های کوچک هستند که با هدف پیدا کردن کار و تأمین رفاه زندگی خود به شهر پناه می‌آورند اما غافل از مشکلات و سختی‌های شهرنشینی، پس از ورود به کلان‌شهرها دچار سردرگمی شده و به دلایل مختلف از مرکز شهر و بخش‌های حاشیه‌نشین طرد می‌شوند. همین حاشیه‌نشینی شروع بدبختی و اتفاقات فاجعه‌بار بعدی می‌شود. این افراد نه علاقه‌ای به برگشت به شهر خود را دارند نه توان زندگی در شهر. رفته رفته فشار زندگی آن‌ها را به سمت مسیرهای خلاف برای تأمین مایحتاج زندگی خود می‌کند.
بحران حاشیه‌نشینی، اتفاقی تدریجی اما فاجعه‌بار است که روزبه‌روز با افزایش جمعیت در چنین مناطقی آینده جامعه را به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به خطر می‌اندازد. عدم تأمین امکانات رفاهی، تحصیلی، درمانی و معیشتی ساکنین این مناطق و بی‌توجهی آن‌ها به این مسائل، سبب بقا و ماندگاری بحران در این مناطق می‌شود.
به نظر می‌رسد که معضل حاشیه‌نشینی و گسترش آن در شهر تبریز ناشی از سیاست‌گذاری‌های نادرست این منطقه باشد که بعد از سال‌ها بی‌توجهی به آثار سوء آن، امروز با شکستن حریم شهری و گسترش آن در بسیاری از مناطق شهر، به یک رخداد آسیب‌زای بزرگ تبدیل شده است.
مسئله سامان‌دهی حاشیه‌نشینی کلان‌شهرها من‌جمله تبریز، بارها از سوی معاون اول رئیس‌جمهور در دولت سیزدهم در نشست‌های مختلف هم‌اندیشی به استانداران سراسر کشور تأکید شده بود و ایشان شخصاً از مناطق حاشیه‌نشین تبریز بازدید کرده بودند، اما تا به امروز برنامه‌ای برای حل این موضوع از سوی مسئولین مربوطه اعلام نشده است.
همین کم‌توجهی و حتی بی‌توجهی از سوی مدیران و مسئولین این امر، سبب شده است تا تبریز شهر اولین‌ها این روزها تبدیل به شهری شود که در مقایسه با دیگر شهرها از جمعیت حاشیه‌نشین بیشتری برخوردار است. طبق آخرین آمار اعلام‌شده، نزدیک به ۴۵۰ هزار نفر در محلات حاشیه‌نشین و پرجمعیت تبریز ساکن هستند.
بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، بیش از ۳۳۰۰ هکتار زمین و ۲۱۰ هزار واحد مسکونی جمعیتی در بافت فرسوده تبریز قرار دارد که بیش از ۶۹۳ هزار نفر را در خود جای داده است که این تعداد، بیش از یک‌سوم جمعیت شهر تبریز را به خود اختصاص می‌دهد. در حدود ۸۸ هکتار از این بافت‌های فرسوده در مناطق ناامن حاشیه‌نشین تبریز به‌ویژه در حاشیه اتوبان پاسداران واقع شده است که به دلیل نزدیکی به گسل، نیازمند جابه‌جایی است.
چاره‌اندیشی برای حل مسئله حاشیه‌نشینی و نجات تبریز از این بحران باید در قالب یک طرح ضربتی انتقال حاشیه‌نشینان به سکونت‌های ایمن انجام گیرد. جدا از سامان‌دهی بافت فرسوده، حاشیه‌نشین و ناکارآمد تبریز، کاهش بار ترافیکی، بهبود دسترسی به فضاهای عمومی، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، توسعه امکانات بخش عمومی، ارزش‌افزوده برای املاک هم‌جوار و تسهیل در امدادرسانی در بحران نیز از دیگر اهداف اجرایی در پروژه طرح نجات تبریز هستند. شهردار کلان‌شهر تبریز اجرایی شدن این پروژه را در گرو تأمین بودجه و اعتبار از سوی راه و شهرسازی می‌داند.
ازجمله طرحهای اجرایی در راستای سیاست‌های مدیریت شهری و با هدف سامان‌دهی بافت‌های پرخطر و حاشیه‌نشین تبریز، پروژه مسکونی شهرک جوانان است که با احداث ۱۵۰۰ واحد مسکونی توسط شرکت خانه‌سازی پیش‌ساخته آذربایجان اجرایی می‌شود. پروژه‌های صدرای اندیشه، بازآفرینی اسدگلی و چندین پروژه ۱۰۰ واحدی دیگر در مناطق مختلف تبریز از جمله این طرح اجرایی هستند. معاون فنی و عمرانی شهردار تبریز اجرایی شدن این پروژه را به‌عنوان یک پروژه‌ی ملی، در گرو همکاری و تعامل دستگاه‌های خدمات رسان در ارائه زیرساخت‌های شهری و تأمین منابع و نیرورسانی آب، برق و گاز عنوان نموده است.
زندگی در حاشیه و به حاشیه رفتن زندگی
زندگی به حاشیه رفته شهروندان حاشیه‌نشین تبریز که عدم توانایی در تأمین حداقل معیشت زندگی، ازجمله پیش‌پاافتاده‌ترین مشکل آن‌ها بشمار می‌رود، این موضوع را تبدیل به معضلی با گره‌های ناگشوده نموده است. ساکنین این مناطق نه‌تنها توان خارج شدن از این مناطق را ندارند، از طرفی به دلیل ناامنی این مناطق مدام نگران از بین رفتن همین سرپناه کوچکشان با سیل و زلزله، هستند. زندگی در حاشیه شهر تبریز، معنا و مفهوم زندگی شهروندان را نیز به حاشیه برده است و چاره‌اندیشی برای حل چنین معضلی جدای از همه‌جانبه بودن آن، باید راهگشا و ضربتی باشد.
رئیس کمیسیون عمران، حمل‌ونقل و ترافیک شورای اسلامی کلان‌شهر تبریز نیز در خصوص معضل حاشیه‌نشینی با انتقاد از اینکه غیررسمی دانستن حاشیه‌نشینی فاجعه‌ای دیگر در حکمرانی شهری است، در خصوص ضرورت به رسمیت شناختن حاشیه‌نشینان اظهار کرد: راهکار حل مسئله حاشیه‌نشینی را در جذب حاشیه‌نشینان به بافت شهر و به رسمیت شناختن آن‌ها در سیاست‌گذاری‌های شهری و مصوبه‌های شهرسازی عنوان کرد.
حاشیه‌نشینی، بحران ناشی از معضلات آن و آثار سوئی که بر آینده شهر تبریز خواهد داشت، تلنگری برای مدیریت شهری و کارآمدی آن است. چاره‌اندیشی و حل مسئله حاشیه‌نشینی نیازمند همراهی دیگر سازمان‌های دولتی با مدیریت شهری و کمک‌رسانی نهادهای دولتی در این حوزه است. با این‌همه با وجود هشدارهای مکرر از سوی کارشناسان، مسئله حاشیه‌نشینی در کلان‌شهر تبریز همچنان پابرجاست و در میان سردرگمی‌های مدیریت شهری به حاشیه رفته است.
رعنا باقری
