به گزارش صاحب دیوان، رصدخانه مراغه در قرن هفتم ه. ق توسط خواجه نصیرالدین طوسی و با همراهی چندین دانشمند دیگر در شهر مرغه بنا نهاده شد. این مکان در زمان خود از بزرگترین و مجهزترین رصدخانه‌های جهان بشکار می‌رفت و موجب دستاوردهای علمی درخشانی در عرصه نجوم شد. دومین اتفاقی که همزمان با احداث این بنا رخ داد، بسته شدن «زیج ایلخانی» در رصدخانه بود که در قالب یک جدول نام و موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان می‌داد و در نجوم اسلامی بسیار مورد قرار می‌گرفت.
به منظور گرامیداشت این 2 رویداد مهم، 16 اردیبهشت به عنوان “روز مراغه” نامگذاری شده است و هر سال در این روز با برگزاری برنامه‌های متنوع فرهنگی، هنری و ادبی در این شهر، سعی دارند تا نسل‌های آینده را با تاریخ، فرهنگ و تمدن غنی مراغه آشنا کنند.
رصدخانه مراغه چگونه ساخته شد؟
در سال 602 ه.ق با حمله ویرانگرانه مغولان به ایران، بسیاری از شهرها ویران شدند و چراغ علم و فرهنگ رو به خاموشی نهاد. اما مردی بلند همت بنام خواجه نصیرالدین طوسی، با علم و تدبیر خود، در عصر مغول نه تنها باعث نجات جان هزاران ایرانی شد، بلکه در احیای علم و فرهنگ ایران نیز نقش بسزایی ایفا نمود.
خواجه نصیر طوسی سال‌ها با تحقیق و تالیف آثار ارزشمند علمی و فلسفی، باعث حفظ و گسترش دانش در ایران شد. با وجود آنکه خواجه نصیرالدین در رشته‌های مختلفی از جمله ریاضیات، نجوم، اخلاق، تفسیر، تاریخ، طب، شعر و فلسفه تبحر بالایی داشت و بسیاری از پیشرفت‌های علمی رخ داده در جهان همچون کشف قانون کروی سینوس‌ها و خلق علم مثلثات در ریاضی، ابداع روش هندسی با عنوان جفت طوسی در نجوم و بسیاری موارد دیگر مدیون تلاش‌های خواجه نصیرالدین طوسی است؛ اما تخصص اصلی وی در نجوم بود. خواجه نصیر در زمینه نجوم سرآمد دانشمندان زمان خود بود و نزدیک به 190 جلد کتاب در این زمینه توسط وی تالیف شده است.
اوج شکوفایی این مرد بزرگ، زمانی رخ داد که هلاکوخان، او را به دربار خود دعوت کرد. فرمانروای مغولان، خواجه نصیر را به دلیل برخورداری از شخصیتی دانا و فرهیخته برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود مناسب دید. خواجه نصیر نیز از این فرصت استفاده کرد و با نفوذ در دربار هلاکوخان، به احیای علم و فرهنگ ایران در آن دوران پرداخت.
از جمله اقدامات مهم وی در آن زمان، ساخت رصدخانه مراغه بود که نقطه عطفی در معماری ایلخانی نیز به شمار می‌رود. ساخت این رصدخانه 10 سال به طول انجامید. هلاکوخان مغول خواجه نصیرالدین طوسی را به سرپرستی اوقاف کل ممالک فتح شده برگزید و به او اجازه داد تا درصدی از درآمد حاصله را صرف رصدخانه کند. ازاین‌رو، رصدخانه مراغه از نظر مالی هیچ‌گونه محدودیتی نداشت و می‌توانست به فعالیت‌های علمی و عمرانی خود ادامه دهد.
همزمان با احداث این رصدخانه، بناهای دیگری چون مسجد رصدخانه، کوشک هلاکوخان مغول و ابزار و ادوات نجومی توسط “مویدالدین عفرضی”، مهندس و دانشمند نامدار آن دوره ساخته شد. رصدخانه مراغه به عنوان نخستین اثر شاخص معماری ایلخانی، تلفیق عناصر معماری ایرانی و سلجوقی با سنت‌های بومی آذربایجان بود که سبب ترویج سبک آذری در آن دوره شد. آثار ارزشمندی مانند گنبد سلطانیه زنجان و مسجد جامع تبریز نیز ارمغان معماری آن دوران است.
رصدخانه مراغه شامل بخش‌های مختلفی بود که برج استوانه‌ای شکل آن به قطر 22 متر و ضخامت 80 سانتی‌متری به عنوان قلب تپنده این مجموعه بشمار می‌رفت. این برج دارای راهرو و 6 اتاق بود که در ساخت آن از مصالحی مانند قلوه‌سنگ، لاشه سنگ، سنگ‌های تراشیده و ملات گچ استفاده شده بود. تزئینات کاشی‌کاری معرق ورودی برج، جلوه‌ای بی‌نظیر به این بنای تاریخی می‌بخشید.
چه فعالیت‌هایی در رصدخانه مراغه انجام می‌گرفت؟
رصدخانه مراغه نه تنها مکانی برای رصد و مطالعه ستارگان و نجوم بود، بلکه به عنوان یک دانشگاه جامع دانشمندان زیادی را در رشته‌های مختلف علوم پرورش داد. کتابخانه این رصدخانه حاوی بیش از 400 هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی پیشرفته بود که در زمان خود در جهان بی‌نظیر بود. رصدخانه سمرقند در تاجیکستان نیز با الگوبرداری از رصدخانه مراغه یک قرن پس از آن تاسیس شد و امروزه به عنوان یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان شناخته می‌شود.
از جمله فعالیت‌های مهمی که توسط دانشمندان در رصدخانه مراغه انجام می‌شد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تهیه و تدوین زیج ایلخانی
- انجام تحقیقات ستاره‌شناسی و محاسبات نجومی
- ساخت ابزار و ادوات پیشرفته نجومی
- ترجمه و نگارش کتاب و رساله
- جمع‌آوری مدارک و اسناد
- آموزش نجوم و علوم مرتبط به علاقه‌مندان
پس از تکمیل رصدخانه در سال 672 ه.ق خواجه نصیرالدین طوسی در بغداد دچار بیماری شد و در هجدهم ماه ذی الحجه در روز عید غدیر وفات یافت و بنابر وصیتش در کاظمین به خاک سپرده شد. پس از مرگ خواجه نصیرالدین طوسی، پسران وی به نام‌های صدرالدین علی و اصیل‌الدین، عهده‌دار سرپرستی و اداره رصدخانه مراغه شدند.
رصدخانه مراغه به عنوان نخستین رصدخانه مجهز پیش از اختراع تلسکوپ تا 300 سال پس از ساخت، رقیبی در غرب نداشت. این رصدخانه تا سال 703 ه. ق. به عنوان مرکز تحقیقات و آموزش علوم نجومی و ریاضیات فعالیت می‌کرد، اما پس از آن، بی‌توجهی حاکمان و جابجایی پایتخت، باعث ویرانی آن شد. با وجود آنکه رصدخانه مراغه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اما متأسفانه، از این بنای عظیم علمی، امروزه تنها اندک بقایایی همچون پی‌های بخش‌های مختلف و قسمتی از سد سنگی آن باقی مانده است. با وجود این تخریب‌ها، باز هم از این مکان در تاریخ علم و نجوم ایران و جهان به نیکی یاد می‌شود.
حکایت خواجه نصیر و رصدخانه مراغه، درسی مهم از تاریخ به ما می‌آموزد. اینکه در سخت‌ترین و تاریک‌ترین دوران نیز می‌توان با دانش و تدبیر، چراغ علم را روشن نگه داشت و به احیای فرهنگ و تمدن پرداخت. میراث ماندگار خواجه نصیر، یادآور این حقیقت است که علم و فرهنگ، ریشه در خاک این سرزمین دارند و هیچ قدرتی نمی‌تواند آنها را به طور کامل نابود کند. از این رو، احیای این بنای تاریخی، نه تنها وظیفه‌ای ملی است، بلکه فرصتی برای معرفی فرهنگ و تمدن غنی ایران به جهانیان نیز به شمار می‌رود. باید به رصدخانه مراغه جانی دوباره بخشید و آن را به عنوان نگینی درخشان بر تارک تاریخ ایران حفظ کرد.
رعنا باقری
