تبریز در مسیر پرتگاه زیست محیطی

در سال‌های اخیر، تبریز این کهن شهر پرافتخار در آستانه پرتگاه زیست محیطی قرار گرفته است که دیگر نمی توان با نگفتن واقعیت‌های درحال تظاهر، برآن سرپوش گذاشت. از این‌رو صاحب دیوان گفتگویی با دکتر «شفقی مولان»، کارشناس زیست محیطی و دکترای ژئومورفولوژی و هیدرولوژی درباره چالش‌های زیست محیطی پیش‌روی تبریز کهن داشته است.

-به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر، تبریز با چالش بارندگی درگیر است و میزان بارندگی این شهر کاهش داشته است؟

بله، میانگین بارش سالانه تبریز در دوره درازمدت تا سال  1374برابر با 320میلی متر بوده که پس از این تاریخ نرخ بارندگی سیر نزولی داشته و هم اکنون 260میلی متر در سال است.

از طرفی دمای میانگین سالانه در یک دوره درازمدت تا سال 1370برابر 10.5درجه سانتیگراد بوده که پس از این سال سیر صعودی داشته واکنون دمای میانگین سالانه تبریز 13.5درجه سانتگراد است.

-خشکی دریاچه ارومیه چه تاثیری در به وجود آمدن این شرایط داشته است؟

طبق تحقیقات، نقش تغییرات اقلیمی کره زمین در به وجود آمدن این شرایط غیر قابل انکار است اما استفاده غیر مسئولانه و حداکثری از منابع آب حوضه آبخیز دریاچه ارومیه و به تبع آن توسعه شهری و کشاورزی پیرامون آن، موجب عدم دریافت حق آبه دریاچه شده و اکنون این دریاچه با خشکی مطلق چندان فاصله ای ندارد.

دانشمندان معتقدند، تابش خورشید بر پهنه خشک شده دریاچه ارومیه که پوسته نمکی قابل انعکاس درآن باقی گذاشته ، موجب بازتابش انرژی خورشیدی و صعود حرارت به  فضای بالای این محدوده جغرافیایی شده و یک جزیره حرارتی پرفشار تشکیل می دهد که همانند سپری در مواجهه با جبهه‌های هوا عمل می‌کند.  چه این نظریه درست باشد و یا نه، اکنون با یک دوره خشکسالی گسترده در شمالغرب روبرو هستیم. با افزایش میانگین سالانه دما در کنارکاهش محسوس میانگین بارندگی سالانه، تبخیر و تعرق پتانسیل محیط به طور وحشتناکی افزایش یافته است.

افزایش میزان تبخیر و تعرق پتانسل محیطی موجب تشدید نیاز به آب در موجودات گیاهی و جانوری می‌گردد که انسان و نیازهای اساسی وی نیز بخشی از این ماجرا است . بحران تامین آب آشامیدنی هم اکنون شهر تبریز را تهدید می کند شاید اعتراض مردم محله باغمیشه به دلیل قطعی چند روزه آب در تابستان 1402پیش درآمد مشکلات بزرگ در آینده نزدیک باشد.

-از دیگر چالش‌های زیست محیطی تبریز زلزله خیزی آن است، در این مورد چه نظری دارید؟

گسل بزرگ و سراسری ماکو- تبریز – زنجان – تهران درست از سمت شمالی تبریز عبور می‌کند و آئینه گسل در سمت جنوبی عینالی گواه این ادعا می‌باشد که این گسل  244سال پیش یعنی در دی ماه 1193هجری قمری مصادف با 1780میلادی، زمانی که نجفقلی خان دنبلی در آذربایجان حکومت می کرد فعال شد و شهر تبریز بکلی ویران گردید و تبریز امروزی درست بر روی ویرانه های تبریز قدیم احداث شده است. اگر دوره برگشت زلزله را طبق نظر دکتر توحید اخلاقی استاد ژئوفیزیک دانشگاه تبریز ، 200 سال درنظر بگیریم  گو اینکه برخی پژوهشگران، این دوره را 250 ساله در نظر می‌گیرند یعنی از آستانه چنین رخدادی عبور کرده ایم و ممکن است هر لحظه اتفاق بیافتد درحالیکه  نه تنها چاره اندیشی نشده است بلکه ذی توده فراوانی را بدون برنامه ریزی آمایشی بر روی پلیت فرو افتاده این گسل ویرانگر بار کرده‌ایم.

-در مورد مشکلات هیدرولوژی که تبریز را درگیر نموده است، توضیحاتی بفرمایید؟

شهرتبریز در دره رودخانه ای مهران رود مستقر شده و مطول در جهت شرقی- غربی است از سمت جنوب و جنوب‌شرقی توسط دامنه‌های کوه سهند و از سمت شمال و شمال‌شرقی توسط ارتفاعات عینالی محدود شده است و در یک حوضه آبخیز سیلابی قرار دراد. متاسفانه تقریبا همه پل‌هایی که در رینگ‌های متعدد معابر شهری وجود دارند اساسا به منظور هدایت آبهای سطحی بر روی آبراهه‌ها  احداث شده است اما تمام ظرفیت آن پل‌ها در جهت تردد بعنوان زیر گذر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

بنابراین درصورت طغیان آبراهه‌های شمالی و جنوبی شهر، همچنین طغیان رودخانه های اصلی، نه تنها امکان هیچ گونه ترددی وجود نخواهد داشت بلکه پل‌های مزبور تبدیل به محل دفن خودروها شده و به سبب مسدود شدن آن‌ها، سیل به سمت اماکن شهری منحرف خواهد شد.

از سوی دیگر سطح آب‌های زیر زمینی در منتهی الیه غرب تبریز بسیار به سطح زمین نزدیک است و سطوح سخت زمین برروی سطح ایستایی آبهای زیرزمینی استوار گشته است، اکنون به دلیل کمبود منابع آب و بهره برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی در این محدوده، بیم آن می‌رود که فرونشست‌های مخرب براثر تخلیه آب زیرسطی دراین بخش از محدوه شهر تبریز اتفاق بیافتد.

مضافا اینکه باد سالانه تبریز 60 درصد شرق به غرب و  40 درصد غرب به شرق است، از آنجائیکه شهر در امتداد دالان باد قرارگرفته است و توسعه صنایع آلاینده تبریز نیز دقیقا یا در سمت غرب تبریز و یا درمنتهی الیه شرقی تبریز ایجادشده‌اند، آلودگی‌های صنایع مزبور در طول سال به سمت شهر هدایت می‌شوند و همچنان این فرایند ادامه دارد.

-نقش بسیج را در مدیریت این نوع مسائل چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بی تردید بسیج یکی از افتخارات جمهوری اسلامی ایران و تجلی همبستگی مردمی است که در همه صحنه‌های مخاطره آمیز از جنگ گرفته تا سیل ، زلزله و آتش‌سوزی خود را وسط میدان حادثه می‌اندازد.

اما این موهبت نافی مسئولیت سازمان‌ها ودستگاه‌های متولی امور نمی شود. امروزه تقریبا حل مسائل و حوادث ، تخصص پایه است وآموزش‌ها ، تجهیزات و روش‌های مخصوص به خود را طلب می‌کند، بنابراین برای مدیریت سیل سازمانی مخصوص به سیل، مدیریت پیامدهای زلزله سازمانی مخصوص زلزله،  مدیریت خشکسالی وکمبود منابع آب آشامیدنی سازمانی مخصوص به همین موضوع و برای مدیریت آتش سوزی نیز سازمان مخصوص آن را بایستی ایجاد و آماده به کار نمود. گواینکه سازمان آتش نشانی درهمه شهرها وجود دارد اما حوادث اخیر پلاسکو و بیمارستان گاندی تهران نشان داد که از تجهیزات روزآمد برخوردار نیستند.

-چه راهکار پیشنهادی برای مقابله با این چالش‌های زیست محیطی دارید؟

فلسفه مدیریت اجتماعی مبتنی بر تقسیم انسانها به دو دسته خوب و بد، به تنهایی پاسخگوی اداره کلانشهری مانند تبریز نیست و مردم تنها با سفارش و توصیه نظم پذیری، مشارکت اجتماعی را فرا نمی‌گیرند بلکه نیاز به قوانین شهری سودمند و قابل اجرا با مدیریت عالمانه دارد. لذا بایستی نگاه مردم پایه و محله محور که استفاده از ظرفیت‌های همیاری مردمی را فراهم می‌کند در مدیریت شهری ایجاد شود.

فرهنگ مشارکت اجتماعی برای تامین امنیت روانی و اجتماعی بایستی مردمی سازی شود، حادثه یخبندان اخیر تبریز نشان داد که هیچگونه وحدت رویه مدیریتی در اداره شهر وجود ندارد، هم مسئولین و هم مردم غافلگیر شدند.