شمع پرتوافشان طریق علم و فرهنگ و ادب/ در سی و چهارمین سالگرد فقدان علّامه جعفر سلطان القرّائی، از نسخ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی و “نَل و دَمَن” فیضی دکنی، نظیره های “لیلی و مجنون” نظامی گنجوی از کتابخانۀ ایشان پرده برداری شد.
27 دی ماه 1367 یادآور خاموشی شمع حیات اوست.
روزی به مبارکیّ و شادی بودم به نشاط کیقبادی
ابروی هلالی ام گشاده دیوان نظامی ام نهاده
آیینۀ بخت پیش رویم اقبال به شانه کرده مویم
صبح از گل سرخ دسته میکرد روزم به نفس خجسته میکرد
پروانۀ دل چراغ بر دست من بلبل باغ و باغ سر مست
ابیاتی چند از ابتدای سبب نظم لیلی و مجنون جمال الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکیّ بن مؤیّد (607 – 535 هجری قمری) حکیم نظامی گنجوی آورده شد. روی سخن نیز در ارتباط با لیلی و مجنون و نظیرهای آن است. نظیره هائی بر لیلی و مجنون نظامی گنجوی سروده شده اند؛ از جمله “نَل و دَمَن” ابوالفیض بن مبارک فیضی دکنی (1004 – 954 هجری قمری).
زمانی که غزالی مشهدی ملک الشّعرای دربار جلال الدّین اکبرشاه گورکانی در سنۀ نهصد و هشتاد قمری وفات یافت؛ فیضی دکنی جای او را گرفت. فیضی دکنی در رثای ملّا غزالی مشهدی مادّه تاریخی فنّی و زیبا دارد:
قدوۀ نظم غزالی که سخن همه از طبع خداداد نوشت
خامه چون بر کف اندیشه نهاد نکته پی در پی استاد نوشت
نامۀ زندگی او ناگاه آسمان بر ورق باد نوشت
عقل تاریخ وفاتش به دو طرز (سنۀ نهصد و هشتاد نوشت)
980 هجری قمری
جلال الدّین اکبرشاه گورکانی دستور سرودن و تنظیم خمسه ای به روال و سبک و سیاق خمسۀ نظامی گنجوی را به فیضی دکنی می دهد. پنج منظومه یا پنج گنج یا خمسۀ فیضی به سبک خمسۀ نظامی به ترتیب: “مرکز ادوار” به جای مخزن الاسرار، “سلیمان و بلقیس” به جای خسرو و شیرین، “نَل و دَمَن” به جای لیلی و مجنون، “هفت کشور” به جای هفت پیکر و “اکبر نامه” به جای اسکندر نامه می باشند. امّا شیخ ابوالفیض بن مبارک فیضی دکنی از آن پنج گنج تنها “نَل و دَمَن” را در حدود 4200 بیت در 1003 قمری به پایان برده است. فیضی دکنی “نَل و دَمَن” را به عنوان سوّمین منظومۀ خمسۀ خود بر وزن و سبک و رویّۀ لیلی و مجنون نظامی گنجوی (مَفعُولُ، مَفاعِلُن، فَعُولُن) سروده است. فیضی بر ادبیّات و زبان های فارسی و عربی و سانسکریت احاطۀ مکفی داشته و خود علاوه بر خمسۀ یاد شده دارای آثار عدیده ای است. لیلاوتی ترجمه از سانسکریت، مکاتیب فیضی، گلدستۀ نظم و نثر، رباعیّات شهر آشوب، تفاسیر بی نقطۀ موارد الکلم و سواطع الالهام، کلیّات فیضی و منشآت یا لطیفۀ فیضی از آن جمله اند.
“نَل و دَمَن” قسمتی از داستان مهابهاراتا و رامایانا، از داستان های کهن هندی است که فیضی دکنی ملک الشّعرای دربار اکبرشاه گورکانی آن را از سانسکریت به فارسی منظوم درآورده است. “نل و دمن” حکایت دلدادگی نَل پادشاه جوان، دلیر و خردمند اجین و دَمَن تنها دختر زیباروی راجه بهیم سین می باشد.
جلد نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی – رویۀ بیرونی
جلد نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی – رویۀ درونی
صفحۀ اوّل نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی
صفحۀ دوّم از نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی
مشخّصات نسخۀ خطّی “نل و دمن” با شمارۀ مدرک کتابخانۀ مجلس: 41799 – 10IR و شمارۀ ثبت: 85403 و شمارۀ فهرست: 9158 که در آذر 1348 شمسی از سوی علامه جعفر سلطان القرّائی به کتابخانۀ مجلس داده شده است؛ از صفحات 818 و 819 جلد 2/29 فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ مجلس و همچنین از pdf آن نسخۀ خطّی آورده می شود.
نل و دمن (ادبیات فارسی)؛ مؤلّف: ابوالفیض بن مبارک دکنی، فیضی (954 – 1004 ق)؛ کامل.
دنا، ج 10، ص 817 – 818؛ مشترک پاکستان، ج 7، ص 730 – 736؛ منزوی، ج 4، ص 3284 – 3286.
آغاز:
ای در تک و پوی تو در آغاز شاهین نظر بلند پرواز
فکر تو به دل خیال بگداخت اوج تو ز مرغ بال بگداخت
انجام:
این گنج و گهر که شد هویدا از خطّۀ فارس گشت پیدا
این مشعله بر فلک زد انگشت آتشکده های فارس را گشت
در جایزه اش به غایط و عز شد گنج و عراق و فارس جایز
این نسخه فسانۀ جهان باد مقبول دل جهانیان باد
باد اوّل و آخرش درین دیر اوّل به صواب و عاقبت خیر
شد نامه تمام و قصّه کوتاه المنّت و البقآء لله
خطّ: نستعلیق، تاریخ کتابت: سده 11 هجری.
عناوین نانوشته، ولی برای آن ها کتیبۀ سادۀ شنگرفی آماده ساخته اند. برگ آغازین کتاب سرلوح مذهّب و مرصّع با پیشانی. دو صفحۀ اوّل بین سطور طلا اندازی شده، صفحات مجدول به زر و شنگرف و لاجورد و کمند مشکی، دارای 3 مجلس مینیاتور که جدید تر از متن هستند دو تا در آغاز کتاب و یکی در پایان، با مهر کتابخانۀ جعفر سلطان القرّائی، رکابه دار. کاغذ: گل بهی و حنایی و نخودی آهار مهره.
126 برگ، 9/9 * 4/19، 16 سطر، 6/6 * 4/14. (حدود 4000 بیت).
جلد: روغنی دو رو، بیرون زمینه قهوه ای با ترنج و سرترنج که درون آن نقش گل و بوته کشیده شده است؛ مجدول. درون عنابی ساده مجدول. عطف تیماج قهوه ای (در برچسب کاغذی عطف نام آن “آتشکده” خطی نوشته شده است). قطر: 1/2 .
“لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی نسخۀ خطّی حاضر مورد معرّفی از کتابخانۀ سلطان القرّائی شباهت ها و تفاوت هائی با نسخۀ خطّی “نل و دمن” داده شده به کتابخانۀ مجلس از سوی علامه جعفر سلطان القرّائی را دارد. این نسخۀ خطّی نظیرۀ لیلی و مجنون نظامی گنجوی در قطع کوچکتر از رقعی و جیبی در 5/6 * 6/9 سانتی متر، در 104 ورق و 208 صفحه، با سرلوحی لطیف و زیبا مذّهب و مرصّع با پیشانی در ابتدای آن و نقّاشی مینیاتوری ملیح و نمکین در انتهایش با مسطر یازده شامل حدود 2100 بیت است. همچنین نسخۀ خطّی دارای 24 مجلس مینیاتور ظریف در بین سطور و ابیات آن می باشد. نوع کتابت شکسته نستعلیق خفیّ، تاریخ کتابت سدۀ 12 قمری است. عناوین چندی نوشته و بسیاری نانوشته ولی برای نانوشته ها کتیبۀ مذهّب و طلا انداز شنگرفی فراهم شده است. تمامی صفحات نسخۀ خطّی مجدول به زر با کمند مشکی زرین و بین تمامی ابیات تحریریّۀ آن در تمامی صفحات نسخه مذهّب و طلا انداز می باشد. جلد نسخه روغنی دو رویه است. رویۀ بیرونی آن مذهّب و مجدول و داخلش با زمینۀ طلا و شنگرف گل و بوته کار شده است. رویۀ درونی جلد نیز مذهّب و مجدول و داخل آن با زمینۀ لاجورد نقش گل و بوته انداخته شده است. سه بیت انجام نسخۀ خطّی حاضر همانند انجام نسخۀ خطّی داده شده به کتابخانۀ مجلس می باشد. الّا این که در مصراع اوّل سوّمین بیت از آخر به جای کلمۀ “فسانۀ” کلمۀ “نشانۀ” تحریر شده و در مصراع دوّم دوّمین بیت از آخر به جای کلمۀ “عاقبت” کلمۀ “آخرش” نوشته شده است. لیکن آغاز نسخۀ خطّی حاضر با آغاز نسخۀ خطّی داده شده به کتابخانۀ مجلس از سوی جعفر سلطان القرّائی متفاوت می باشد. بهر حال نسخۀ خطّی حاضر، نسخه ای زیبا و منحصر به فرد و البتّه نسخه ای نظیره بر لیلی و مجنون نظامی گنجوی است.
نسخۀ خطّی حاضر همان گونه که مذکور افتاد؛ با نسخۀ خطّی داده شده به کتابخانۀ مجلس شباهت ها و تفاوت هائی دارد. در بیت اوّل صفحۀ آخر نسخۀ حاضر، مکتبی شیرازی سرایندۀ منظومه تعداد ابیات آن را 2160 معیّن می کند که با برآورد نگارنده که حدود 2100 بیت بود؛ همخوانی دارد.
ابیات که در حساب پیوست آمد دو هزار و یکصد و شصت
ابیاتی از این نسخۀ خطّی خصوصاً شش بیت آخر نسخه تقریباً عیناً شش بیت آخر نسخۀ خطّی “نل و دمن” داده شده به کتابخانۀ مجلس است. طوری که خواننده را متقاعد می کند که یک نسخه از دیگری اقتباس شده است. همچنین در مورد آن ها اشتباهات و تحریفاتی در نسخۀ داده شده به کتابخانۀ مجلس به چشم می خورد که می تواند ناشی از خطای سراینده یا به احتمال بیشتر افساد کاتب باشد. البتّه تاریخ سرایش “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی نسخۀ خطّی حاضر به سال 895 هجری قمری بوده است و تاریخ سرودن “نل و دمن” به وسیلۀ فیضی دکنی به سال 1003 هجری قمری پایان پذرفته است و تاریخ سرایش نسخۀ حاضر بر “نل و دمن” یاد شده یکصد و هشت سال مقدّم است. مکتبی شیرازی نیز به
صفحه ای از درون نسخۀ خطّی کتابخانۀ سلطان القرّائی – نمونه ای از مجالس بیست و چهار گانۀ آن
صفحۀ سوّم از آخر نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی
صفحۀ ما قبل آخر مثنوی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی
هندوستان سفر داشته است. احتمالاً فیضی دکنی به “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی دسترسی داشته و در سرودن “نل و دمن” خویش از آن سود جسته است. تاریخ نظم و سرایش “لیلی و مجنون” به وسیلۀ مکتبی شیرازی از ترکیب “کتاب مکتبی” از بیت خود او به طریقۀ حساب ابجد (حساب جُمّل) 895 قمری به دست می آید.
چون مکتبی این کتاب بگشود تاریخ “کتاب مکتبی” بود
مکتبی شیرازی از شعرای قرن نهم هجری است. اواخر این قرن دورۀ شهرت اوست. تاریخ وفاتش محقّق نیست. لیکن آن را با تردید تا سال 916 هجری نگاشته اند. او در “مسجد بردی” در شش کیلومتری غرب شیراز (قصر الدشت) زاده شد و در مدارس شیراز به تحصیل پرداخت. سپس در زادگاه خود به مکتبداری مشغول شد. وی در بازگشت از سفر خراسان و هندوستان به عربستان رفت و از صحرای نجد گذشت. علاوه بر مثنوی “لیلی و مجنون” مورد معرّفی، مثنوی دیگری از او در حدود 1200 بیت در تفسیر کلمات قصار حضرت علی بن ابیطالب در دست است. آرامگاه مکتبی شیرازی در محلّ مکتب خانۀ خود در قصرالدشت شیراز قرار دارد. اغلب شعرای این اعصار متتبّع و مقلّد گذشتگان خاصّه نظامی گنجوی بودند. پنج گنج آن شاعر شیرین سخن نمونۀ نظم و سرمشق داستان اتّخاذ شده بود و هر کسی در اقتفای آن استاد طبع خود را آزمایش می کرد و باید گفت بزرگترین و معروفترین آنان امیرخسرو دهلوی و عبدالرّحمن جامی بود. داستان “لیلی و مجنون” نظامی گنجوی را بعد از او و به اقتفای او، امیرخسرو دهلوی در 697 هجری و عبدالرّحمن جامی در 889 هجری از نو سرودند. مکتبی شیرازی نیز که تخلّصش از شغل مکتبداری اوست؛ ساعاتی را که از تعلیم علوم فراغت می جست؛ به ساختن منظومۀ “لیلی و مجنون” می پرداخت. او منظومۀ “لیلی و مجنون” دیگر و تازه تری به اقتفای نظامی گنجوی و امیرخسرو دهلوی سرود. او در شعر خود فضیلت سبقت دو سخن گوی نامی نظامی گنجوی و امیرخسرو دهلوی را تصدیق نموده و کار خود را به تعمیر و تکمیل معماران تشبیه می نماید:
هر چند که خسرو و نظامی دادند دو خانه را تمامی
من کین نمط یگانه کردم معماری این دو خانه کردم
همچنین گوید:
این در که برشته کرده ام نو از گنج نظامی است و خسرو
بنا به نوشتۀ محمّد قزوینی، مکتبی شیرازی شخصی است جامع فنون، فضایل و کمالات که در علم موسیقی دستی توانا دارد و سازی مثل قانون تصنیف کرده است. سام میرزا صفوی نیز تخلّص او را در ارتباط با شغل مکتب داری او می داند. نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی، نسخۀ مورد معرّفی در دو صفحۀ اوّل چنین آغاز می شود:
بسم الله الرّحمن الرّحیم
ای بر احدیّتت ز آغاز خلق ازل و ابد هم آواز
ای سایه مثال گاه بینش در حکم وجودت آفرینش
ای کالبد آفرین جان ها گوهر کش عرصۀ زبان ها
ای ظرف نه آسمان عالی از بحر تو چون حباب خالی
ای طایر عرش عقل پرواز بی یاد خوش تو نا خوش آواز
ای مبدع آفریدگاری سرمایه ده بزرگواری
ای قطرۀ ابر و ذرّۀ ریح در حلقۀ طاعتت به تسبیح
ای داده صلای خود از آغاز خلق از عدم آمده به آواز
ای برتر از آن که دیده جوید یا نطق زبان بریده گوید
ای بحر تو پیش از آن مقعّر کان جا بتوان فکند لنگر
یعنی فلک ار چه دیر یابست با بود تو چون خطی بر آبست
در بحر تو گوهری است نایاب آن را که کسش ندیده در خواب
عقل از کرمت به نکته دانی دریای گهر کف معانی
هستیّ تو بحر بی کرا ن است وآن در همه قطره ای عیان است
حرفی که ز ماه تا به ماهی است بر ذات تو محضر گواهی است
از مملکت تو ربع مسکون گردی است ز گردباد گردون
نسخۀ مورد معرّفی در سه صفحۀ آخر آن چنین پایان می پذیرد:
صد شکر که قصّه یافت اتمام این آئینه خانه یافت انجام
العیش که محنتم سر آمد روزم ز شب سیه بر آمد
هر نقطه که بر ورق نهادم درّی است که بر طبق نهادم
بکری که نمودم از حجابش جز من نکشیده کس نقابش
صفحۀ آخر نسخۀ خطّی “لیلی و مجنون”مکتبی شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی
صفحۀ ما بعد آخر اشعار “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی از کتابخانۀ سلطان القرّائی
بر خشت ابد اساس دارد این خانه که نو قیاس دارد
این خانه که ساختم بلندش نُه دایره بود تخته بندش
این باده برای بزم ایّام دل گشته صراحی و فلک جام
هر چند که خسرو و نظامی دادند دو خانه را تمامی
من کاین نمط یگانه کردم نقّاشی این دو خانه کردم
نی نی که بر آن نمط که دارم نقّاش نیم سپید کارم
خشتم که در این سراچه پستست پستش منگر که پای بستست
هر کس که جز این دو اوستادند هندوی منند و خانه زادند
نبود به یکی زبان درازی آئینه گری چو خشت سازی
این در که برشته کرده ام نو از گنج نظامی است و خسرو
پختم ز گدائی کرمشان دیگی ز تراشۀ قلم شان
تا هر که به سفره ام کند دست داند که چه چاشنی در او هست
گرم است غذای جانم از درد گرمی نه که تا ابد شود سرد
چون مکتبی این کتاب بگشود تاریخ “کتاب مکتبی” بود
ابیات که در حساب پیوست آمد دو هزار و یکصد و شصت
این گنج گهر که شد هویدا از خطّۀ پارس گشت پیدا
این شعله که بر فلک روان گشت آتشکده های پارس را گشت
در جایزه اش ز غایت عز کو گنجه و پارس راست جایز
این نسخه نشانۀ جهان باد مقبول دل جهانیان باد
باد اوّل و آخرش در این دیر اوّل به صواب و آخرش خیر
شد نامه تمام و قصّه کوتاه المنّه و البقآء لله
هو الله سبحانه و تعالی
در انتهای صفحۀ آخر اشعار نسخۀ مورد معرّفی، مهر “عبده الرّاجی علینقی” نقش بسته است و در صفحۀ ما بعد آخر پائین نقّاشی مهر “عبده ابن حسین محمّد هاشم الحسینی” و مهر کتابخانۀ جعفر سلطان القرّائی نمایان است.
نسخۀ خطّی حاضر رکابه دار و کامل بوده و لیکن مانند نسخۀ خطّی داده شده به کتابخانۀ مجلس مع الاسف فاقد رقم است. ولی با ملاحظۀ شواهد و قراین گمانۀ کاتب آن درویش عبدالمجید طالقانی (1185 – 1150 هجری قمری) خوشنویس، شاعر و عارف شهیر می تواند باشد که نسخه را به شکسته نستعلیق خفیّ غبار به رشتۀ تحریر در آورده است. او که به سال 1150 قمری در روستای مهران از توابع طالقان کرج متولّد شده است؛ به سال 1185 قمری در اصفهان در اثر ابتلا به بیماری مالاریا در 35 سالگی چشم از جهان فروبست.
درویش ابتدا کار خوشنویسی را با خطّ نستعلیق آغاز کرد. پس از مدّت کوتاهی به نوشتن خطّ شکسته پرداخت. اوایل کار از روی “میرزا حسن کرمانی” و “شفیعا” مشق می کرد. ولی در اندک زمانی به درجۀ استادی رسید و سرآمد استادان شکسته نویس شد. تا سال 1179 قمری خطّ او متأثّر از سبک شفیعاست. لیکن از آن پس به سبک عالی مستقلّی می رسد که به نام خود او شهرت یافته است. بیشتر آثار درویش عبد المجید در همین سبک رقم زده شده اند. اگر انتصاب کتابت نسخۀ خطّی حاضر به درویش عبدالمجید طالقانی مسجّل باشد؛ کتابت نسخه بین سنوات 1179 تا 1185 قمری می تواند اتّفاق افتاده باشد.
القصّه برای اوّلین بار داستان عشق لیلی و مجنون به زبان فارسی به سال 584 قمری در 4450 بیت به اشارت “ابوالمظفّر اخستان بن منوچهر شروانشاه” و به قلم معجزه گر “نظامی گنجوی” به طور مستقل در کتابی فراهم می آید و به اقتفای لیلی و مجنون نظامی گنجوی منظومه های متعدّدی در این طریق ساخته می شوند. در این میان لزوم پژوهش مبسوط در مورد نظیره های لیلی و مجنون سروده شده توسّط سرایندگان مختلف احساس می شود. آقای محسن باغبانی تعداد مثنویّات لیلی و مجنون مختلف سروده شده را در پیش گفتار “مجنون و لیلی” امیر خسرو دهلوی نگاشته به قم برگ ریز سال 1379، پنجاه و پنج مورد اعلام می دارد که “نل و دمن” فیضی دکنی و “لیلی و مجنون” مکتبی شیرازی دو مورد از آن ها است.
به امید روزی که تمامی نظیره های سروده شده بر پایۀ پنج گنج نظامی گنجوی بر طریق تحقیق در مظانّ پویش قرار گیرند و پرده برداری یاد شده قدمی هرچند کوتاه در طریق این پویش بردارد.
نسخ خطّی بی بدیل پرده برداری شده از نفایس کتابخانۀ استاد علامه جعفر سلطان القرّائی است . پرده برداری از این آثار یکتا و بی نظیر در سی و چهارمین سالگرد فقدان سلطان نسخه شناسی قرن اتّفاق افتاد . 27 دی ماه یادآور خاموشی شمع حیات بزرگ ترین نسخه شناس قرن علامه جعفر سلطان القرّائی است. آن که سنوات عمر خود را صرف خدمت به علم، هنر، تاریخ، فرهنگ و ادب این آب و خاک نمود. یکصد و هفتاد و نه عنوان نسخه ی خطّی منحصر به فرد و نفیس خویش را به کتابخانه ی مجلس اهدا نمود؛ که هریک در نوع خود بی مانند و بی نظیرند. تنها توصیف یاد شده در مورد نسخ خطّی بی همتای یاد شده، خود نمایانگر غنای معنوی کتابخانۀ اوست. 27 دی 67 شمع حیات او در کتابخانه ی شخصی خانه اش، در جوار کتبی که عمری با او انیس بودند به تاریکی گرائید. خانه ای که پدر، جدّ و برادران عالم ،فقیه و فاضلش در آن پا به عرصه ی وجود نهاده و در آن نشو و نما یافته اند؛ به خانه ی «سلطان‌القرایی» شهرت یافته و تاریخ علم، فرهنگ، فقه و ادب دویست سالۀ تبریز را در سینه ی خود دارد. این خانه با وجود آن که به همت والای اداره ی میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در خرداد 1386 به شماره ی 19204 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و در اسفند ماه 1387 به تملک آن اداره در آمده است؛ لیکن امروز با گذشت سی و چهار سال از وفات علامه جعفر سلطان‌القرایی هنوز متعلقات آن تملیک نشده و اقدامات جانبی آن نیز پایان نیافته است. امید است با آزاد سازی محوطه و متعلقات یاد شده و با اتمام اقدامات جانبی به شکل آبرومند، خانه ی سلطان‌القرایی به عنوان تاریخ مکتوم دویست ساله ی تبریز در به روی ارباب علم و فرهنگ و ادب بگشاید.
علامه جعفرسلطان‌القرایی در این خانه، در حدود سال 1322 قمری در خانواده ی علم، فقه و ادب تولد یافت. وی قرآن، مقدمات و قرائت بعضي متون فارسي و عربي را نزد پدر و برادر بزرگ‌تر خود، آيت‌الله العظمی حاج ميرزا جواد آقا آموخت و از تدريس استادان مكاتب و مدرسان مدارس داخلي و خارجي بهره گرفت.
در مجالس درس و بحث حاجي ميرزا ابوالحسن آقا انگجي، آقاسيد احمد خلخالي، حاج ميرزا علي اصغر آقا ملك وآقاميرزا رضي زنوزي به تلمذ نشست. رسـم الخط وخوشنويسي را از حاجي ميرزا محمد حسين مكتب‌دار از شاگردان نامدار سيدحسين خوشنويس باشي و ميرزا عبدالرسول منشي محكمه جد مادريشان ياد گرفت. ليكن اطلاعات ادبي و تاريخي و هنري وسيع و دقيق او ازطريق مطالعه مستمر و دقت دركتب خطي و نشست وبرخاست باادبـا، شعرا، فضـلا و بزرگان به دست آمد.
جد ایشان، شيخ عبدالرحيم بن شيخ ابی القاسم تبريزي ملقب به سلطان القرا به سال 1255 هجري قمري در تبريز متولد شد. وي از مشاهير دوران و اعاظم علماي زمان خود بود.
اين عالم بزرگ كه بخش عمده زندگاني و عمر پرثمرخود را در خانه یاد شده سپري كرد، درحوزه علميه تبريز تدريس علم تجويد و قرائت قرآن و صرف و نحو عربي را عهده دار بوده، در علم قرائت نظرصائب داشت از اين رو به سلطان‌القرا ملقب گشته واين لقب دراولاد و احفاد او باقي و ساري شد.
ايشان زماني در نجف اشرف و شامات و مصردر محضرعلماي شيعه بودند و زماني ديگردر داغستان در جوار شيخ شامل داغستاني براي شركت در مجاهدت‌هاي ايشان حاضر شدند و فتواي جهاد عليه روسيه تزاري را صادر كردند.
شيخ عبدالرحيم مردعلم، عمل، مبارزه و جهاد بود. وي در 19 رمضان سال 1336 چشم ازجهان فروبست و درصفة‌الصفا دركوه سرخاب تبريز كه در زمان قديم مصلاي آن شهر بوده مدفون شد.
از شیخ عبدالرّحیم سلطان القرّاء آثار مكتوب ذي قيمتي باقي مانده است كه الدرالمنثور، حاشيه برمقدمه منظومه جزري ورساله هاي ديگردرتجويد را مي‌توان نام برد.
بعد از ايشان اين خانه مسكن شيخ ابوالقاسم سلطان القرايي گشت. شيخ ابوالقاسم از اكابر علماي آذربايجان بود و بعد از وفات پدر، مرجع علم تجويد و قرائت قرآن و صرف ونحو عربي و مورد احترام عموم طبقات تبريز بود.
ازجمله آثار وي، تصحيح كلام‌الله مجيد است كه به سال 1336 هجري قمري در تبريز چاپ شده است. وي در دوم صفر 1368 وفات يافت و در گورستان محله شتربان تبريز مدفون شد.
علامه جعفر سلطان القرائی دومين فرزند شيخ ابوالقاسم در خانه مذكوركه بعدها نيز محل سكونت وي گشت، از سيده خانمي از سلاله ميرزا يوسف صدرالاشراف از بني‌اعمام ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و از شجره سادات حســـينی، متولد شد.
علامه جعفرسلطان‌القرایی عالم عامل، محقق و هنرمندي ذوالفنون بود. در علم تاريخ، رجال و انساب استاد مسلم، دركتاب شناسي، خط شناسي و سبك شناسي بي‌بديل، خوشنويسی هنرمند، نقاشي چيره دست و توانا بودند.
وي مخصوصا درشناخت نسخه‌های خطي و تشخيص اسناد و اوراق هنري و تاريخي از متبحران كم مانند روزگار بود، اما تواضع بيش ازحد او اجازه نمي‌داد تا چنان كه شايسته اوست حرفي به ميان آيد و يا در جرايد نوشته شود چرا كه هر وقت از اوخواسته می شد ترجمه حالشان در مجـله يا جريده‌ای چاپ شود، متواضعانه مي‌فرمــودند كه شرح حال مثال من در دفتر فراموشي بهتر.
استاد سـلطان‌القرايی در اواسط عمر خويش با دختر دوم حــاج مـيـرزا عـلـي خـان سركارات كه از اعيان رجـال زمان خود و صـاحب مكارم اخـلاق و محـامـد اوصــاف بود ازدواج كرد و از او دو فرزند به دنيا آمد.
به توصيه و اصرار دوستان اقدام به تصحيح، تعليق و تحشيه روضات‌الجنان، تاليف حافظ حسين كربلايی تبريزی معروف به ابن‌الكربلايی كرد. كتاب در دو جلد با حوصله و دقت كافي و علم و بينش وافي در عرض 10 سال تلاش و كوشش استاد جعفر سلطان‌القرايی به دوستداران دانش و معرفت و دلسوختگان عشق و محبت به يادگار ماند.
علامه جعفرسلطان‌القرايی در مقدمه جلد اول روضات، كتاب را چنين معرفي مي‌كند: «كتاب حاضر كه نام صحيح وكامل آن روضات‌الجِنان و جنات‌الجَنان است روي مقدمه و هشت روضه و خاتمه وضع شده با تفصيلي كه در ديباچه كتاب مذكوراست. ثبت متون مكاتيب بعضي ازعلما، مشايخ و نقل اجازات و خرق آنها همچنين بيان سنن، آداب مذهبي، اخلاقي و وصف قسمتي از عمارات، ابنيه، زوايا، جوامع و معابد تبريز و ذكر مجملي از تاريخ خلفا، سلاطين، امرا و ترجمه جمعی كثير از بزرگان، مشايخ، زهاد، علما، قرا، شعرا، وزرا، صدور، ملوك، خوشنويسان، ارباب هنر و تعيين قبور ومدفن آنها با استطراد بسياري از نوادر حكايات و طرف قصص كه مرجع و مآب پاره‌ای از آنها درايهً و روايهً به خود مولف است؛ ازمحاسن اين كتاب است.»
براي تصحيح چنين كتابي استاد سلطان‌القرايی 10 سال از ابتداي صبح تا انتهاي شب به طور طاقت فرسا زحمت كشيده و عمر صرف كرده است و بالاخره نتيجه مطلوب حاصل گشت.
علاوه بر كتاب مذكور، بيش از صدها مقاله تحقيقي در مجلات علمي و ادبي از جمله مجلات يغما، مهر، يادگار و … از ايشان چاپ شده است و كتاب «المحافل» از آثار ديگر استاد است. مشتاقان درآرزوي طبع و نشر كتاب «المحافل» و چاپ مجدد روضات‌الجِنان هستند.
وي آزاد زيست چرا كه مرد آزاده‌اي بود و به هنرآزاد انديشي آراسته و جهاني بود بنشسته در گوشه‌اي، اعتنا به تقبيح و تحسين ديگران نكرد. محفلش گرم و مجلسش فيض بخش علامه دهخدا، دكتر معين، حاج آقا بزرگ تهرانی و علامه قزوينی و ديگر صاحب نظران بود.
استاد علامه جعفر سلطان القرائی تعداد 179 عنوان نسخه خطی بسیار ارزشمند از نفایس مجموعه خودشان را به کتابخانه مجلس شورا اهدا کرده اند. در میان مجموعه ای که از طرف ایشان به کتابخانه مجلس اهدا گردیده، کتاب های منحصر به فرد و بسیار نفیسی وجود دارد. یکی از نمونه های عالی این نسخ، مجموعه «اسئله و اجوبه» رشیدالدین فضل الله همدانی است که خود شرحی مفصل در معرفی آن نوشته و در مجله «مهر» سال 1331 به چاپ رسیده است.
فهرست کتب بی بدیل و نفیس اهدائی ایشان در مجلدات مختلف بر حسب موضوع آن ها، از سوی انتشارات کتابخانه مجلس به طبع رسیده و منتشر شده است. لیکن بنابه دستور ریاست محترم کتابخانه مجلس، تهیه فهرستی از کتب خطی اهدائیشان در یک مجلد در حال تدوین و انتشار می باشد.
در ششم اردیبهشت ماه سال 1389 هجری شمسی از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مجلس بزرگداشتی به یاد استاد علامه جعفر سلطان القرائی ترتیب داده شد و در آن از خدمات ایشان به تاریخ، فرهنگ، علم و ادب این سرزمین تجلیل به عمل آمد و جهت یاد بود، ترجمه احوال و آثارشان در یک مجلد تدوین و انتشار یافت. همزمان در کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجلس نکوداشتی به پاس تشخیص دقیق کتب خطی آن کتابخانه از ایشان به عمل آمد. کتابخانه ای که به احترام این خدمت بزرگ در قبال کتب خطی آن، هنوز اتاق کارش را به یادبود نگه داشته است. در این کتابخانه بیش از 17 هزار جلد نسخه خطی به زبان فارسی وجود دارد.
استاد علامه جعفر سلطان‌القرايي به شامگاه روز سه‌شنبه 27 ديماه 1367 برابر با 9 جمادي‌الثاني سال 1409 چشم از جهان فرو بست و وادی رحمت تبريز پيكر نسخه‌شناسی بی بديل، محقق و علامه‌ای بزرگ را در دل خود جای داد. سی و سه سال پس از فقدان او یگانه گرامی نواده اش بانو ناهید خواجه نصیری بعد از طی دو ماه بستری در بخش مراقبت های ویژه در 23 شهریور 1400 نقاب خاک بر چهره زد. یادشان عزیز و گرامی و روحشان شاد باد.
محمّد امین سلطان القرّائی
یک پاسخ
با سلام و تشکر از سایت وزین و پرمحتوا که در مورد تاریخ تبریز می نویسید.