چهارطاقی یکی از شاخصه‌های معماری ایرانی بشمار می‌رود که در طی سالیان متمادی پیش از اسلام و به خصوص در دوره ساسانی و اوایل اسلام با تناسبات مختلف و نقشه‌های متنوع گسترش پیدا کرد و کارکردهای مختلفی به خود گرفت.
به گزارش صاحب دیوان به نقل از میراث آریا، با مطالعه نمونه‌های به جا مانده، اوج ساخت بناهای موسوم به چهارطاقی در نیمه دوم دوره ساسانی که اغلب آن‌ها کارکرد مذهبی داشته و با آیین زرتشت در ارتباط بوده است، هر چند در چهار قرن اوایل اسلام نمونه‌های آن بسیار محدود است، ولی از دوره سلجوقی به بعد با توجه به ایجاد و یا توسعه فضاهای معماری این الگو در ساخت بناهای مختلف مانند مسجد، مقبره، کاخ و کوشک استفاده گسترده‌ای پیدا کرد.
چهارطاقی
چهارطاقی یا چهارتاقی در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهارپایه و یک طاق گنبدی بر روی آن، با چهار ورودی طاق‌دار گفته می‌شود. چهارطاقی را چهاردر، چهارقاپو و چهاردروازه نیز نامیده‌اند.
چهارطاق یک نقشه مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل‌دهنده آن عبارت‌اند از یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می‌کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالای قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از خاتمه کار به وجود می‌آید.
از طرح‌های چهارطاقی، به‌سبب قابلیت‌های بسیار در زمینه فضاسازی، در گستره زمانی، مکانی و در بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده شده است. این طرح‌ها در دوره اسلامی نیز از آسیای میانه تا آفریقا، برای ساخت مساجد و آرامگاه‌ها و با ایجاد تغییراتی در نقشه و گوشه‌سازیِ آن و مصالح مختلف به‌کار رفته است.
قدیمی‌ترین چهارطاقی آذربایجان شرقی در صحرای سراب
قدیمی‌ترین اثر چار طاقی در آذربایجان شرقی چهارطاقی روستای آغمیون صحرای شهرستان سراب است که به استناد عکس‌های قدیمی موجود که تقریباً هر ۵ سال یک‌بار از سوی استاد ترابی طباطبایی گرفته شده و در ۲۵ سال روند فرسایش اثر مذکور را به خوبی نشان می‌دهد، همین‌طور بر اساس اندازه‌گیری‌های انجام شده نقشه و پلان اولیه آن نیز ترسیم شده است که امید می‌رود با گردآوری مطالعات و با ارائه طرح بازسازی و احیای چار طاقی و تهیه طرح مقاوم‌سازی نسبت به دوباره‌سازی آن اقدام شود.
چهارطاقی آغمیون
در سمت جنوبی روستای آغمیون (۸/۵ کیلومتریی سراب) به فاصله‌ای اندک از قریه در میان مزارع مسطح و وسیعی، بنایی سنگی‌چهارطاقی واقع شده است. این بنا در مجموع ۱۲/۵ کیلومتر از سراب فاصله دارد و در شمال شرقی سراب و شمال جاده سراب – اردبیل قرار گرفته است.
این بنا دارایی محوطه‌ای خارجی است که پایه سنگی دیوارهای آن باقی مانده است. محیط دیوارها در حدود ۶۰ متر است و ضلع جنوبی که طول محوطه است ۱۵/۸ متر و ضلع شرقی که عرض محسوب می‌شود، ۱۴ متر است. چهارطاقی نیز که طول شرقی غربی دارد به طول ۶ متر و عرض ۵/۵ متر دیده می‌شود. به همین ترتیب ابعاد داخلی بنا نیز به طول ۳ متر و عرض ۲/۶۰ متر بوده و گنبدکروی بر آن مبتنی است.
مصالح ساختمانی چهار طاق آغمیون سنگ رودخانه به‌صورت قلوه‌سنگ‌هایی در حدود ۳۰ سانتی‌متر و ملات گچ و آهک است. ارتفاع گنبد از کف ۳/۶ متر، ارتفاع طاق‌های چهارگانه در حدود ۱/۹ متر، ارتفاع پایه یا دیوارهای چهارگانه که گنبد کروی بر روی آن‌ها قرار دارد ۲ متر و ارتفاع گنبد ۱/۶ متر است.
در محوطه بیرونیی (مزارع) سفال‌های خشن با لبه و نقوش کم و خمیر ماسه‌دار و به مقدار قابل توجه سنگ چخماق طبیعی و مصنوعی پیدا می‌شود.
از قراین برمی‌آید که این بنا در اصل یک آتشکده یا عبادتگاه‌ها ساسانی بوده که در ادوار بعد از اسلام به‌صورت امامزاده درآمده و قبری مرتفع از کف بنا در وسط چهارطاقی وجود دارد که از سنگ‌قبر شکسته آن فقط سه‌تکه موجود است که با سرهم‌بندی آن‌ها تاریخ ۷۰۸ ه.ق برمی‌آید. این بنا در محل به امامزاده حسن معروف است.
از این اثر تاریخی جز بخشی از پایه‌های سنگی آن چیزی نمانده است. همان‌طور که اشاره شد، این بنا که یک چهارطاقی سنگی است به چهارطاقی ساسانی یا آغمیون معروف است.
این گنبد مدت‌ها است که فروریخته و ویران شده است. آنچه از قرائن به دست می‌آید نشان می‌دهد این بنا یک آتشکده یا عبادتگاه ساسانی بوده است. این اثر باستانی در اول فروردین سال ۱۳۴۷ به شماره ۷۹۴ در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
ناصر زواری، کارشناس ارشد معماری
