چهارطاقی یکی از شاخصه‌های معماری ایرانی بشمار می‌رود که در طی سالیان متمادی پیش از اسلام و به خصوص در دوره ساسانی و اوایل اسلام با تناسبات مختلف و نقشه‌های متنوع گسترش پیدا کرد و کارکردهای مختلفی به خود گرفت.
به گزارش صاحب دیوان به نقل از میراث آریا، با مطالعه نمونه‌های به جا مانده، اوج ساخت بناهای موسوم به چهارطاقی در نیمه دوم دوره ساسانی که اغلب آن‌ها کارکرد مذهبی داشته و با آیین زرتشت در ارتباط بوده است، هر چند در چهار قرن اوایل اسلام نمونه‌های آن بسیار محدود است، ولی از دوره سلجوقی به بعد با توجه به ایجاد و یا توسعه فضاهای معماری این الگو در ساخت بناهای مختلف مانند مسجد، مقبره، کاخ و کوشک استفاده گسترده‌ای پیدا کرد.
چهارطاقی
چهارطاقی یا چهارتاقی در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهارپایه و یک طاق گنبدی بر روی آن، با چهار ورودی طاق‌دار گفته می‌شود. چهارطاقی را چهاردر، چهارقاپو و چهاردروازه نیز نامیده‌اند.
چهارطاق یک نقشه مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل‌دهنده آن عبارت‌اند از یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می‌کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالای قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از خاتمه کار به وجود می‌آید.
از طرح‌های چهارطاقی، به‌سبب قابلیت‌های بسیار در زمینه فضاسازی، در گستره زمانی، مکانی و در بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده شده است. این طرح‌ها در دوره اسلامی نیز از آسیای میانه تا آفریقا، برای ساخت مساجد و آرامگاه‌ها و با ایجاد تغییراتی در نقشه و گوشه‌سازیِ آن و مصالح مختلف به‌کار رفته است.
قدیمی‌ترین چهارطاقی آذربایجان شرقی در صحرای سراب
قدیمی‌ترین اثر چار طاقی در آذربایجان شرقی چهارطاقی روستای آغمیون صحرای شهرستان سراب است که به استناد عکس‌های قدیمی موجود که تقریباً هر ۵ سال یک‌بار از سوی استاد ترابی طباطبایی گرفته شده و در ۲۵ سال روند فرسایش اثر مذکور را به خوبی نشان می‌دهد، همین‌طور بر اساس اندازه‌گیری‌های انجام شده نقشه و پلان اولیه آن نیز ترسیم شده است که امید می‌رود با گردآوری مطالعات و با ارائه طرح بازسازی و احیای چار طاقی و تهیه طرح مقاوم‌سازی نسبت به دوباره‌سازی آن اقدام شود.
چهارطاقی آغمیون
در سمت جنوبی روستای آغميون (۸/۵ كيلومتريی سراب) به فاصله‌ای اندك از قريه در ميان مزارع مسطح و وسيعی، بنايی سنگی‌چهارطاقی واقع شده است. این بنا در مجموع ۱۲/۵ كيلومتر از سراب فاصله دارد و در شمال شرقی سراب و شمال جاده سراب – اردبیل قرار گرفته است.
اين بنا دارايی محوطه‌ای خارجی است كه پايه سنگی ديوارهای آن باقی مانده است. محيط ديوارها در حدود ۶۰ متر است و ضلع جنوبی كه طول محوطه است ۱۵/۸ متر و ضلع شرقی كه عرض محسوب می‌شود، ۱۴ متر است. چهارطاقی نيز كه طول شرقی غربی دارد به طول ۶ متر و عرض ۵/۵ متر دیده می‌شود. به همین ترتيب ابعاد داخلی بنا نيز به طول ۳ متر و عرض ۲/۶۰ متر بوده و گنبدكروی بر آن مبتنی است.
مصالح ساختمانی چهار طاق آغميون سنگ رودخانه به‌صورت قلوه‌سنگ‌هایی در حدود ۳۰ سانتی‌متر و ملات گچ و آهك است. ارتفاع گنبد از كف ۳/۶ متر، ارتفاع طاق‌های چهارگانه در حدود ۱/۹ متر، ارتفاع پايه يا ديوارهای چهارگانه كه گنبد كروی بر روی آن‌ها قرار دارد ۲ متر و ارتفاع گنبد ۱/۶ متر است.
در محوطه بيرونيی (مزارع) سفال‌های خشن با لبه و نقوش كم و خمير ماسه‌دار و به مقدار قابل توجه سنگ چخماق طبيعی و مصنوعی پیدا می‌شود.
از قراين برمی‌آيد كه اين بنا در اصل يك آتشكده يا عبادتگاه‌ها ساسانی بوده كه در ادوار بعد از اسلام به‌صورت امامزاده درآمده و قبری مرتفع از كف بنا در وسط چهارطاقی وجود دارد كه از سنگ‌قبر شكسته آن فقط سه‌تکه موجود است كه با سرهم‌بندی آن‌ها تاريخ ۷۰۸ ه.ق برمی‌آيد. اين بنا در محل به امامزاده حسن معروف است.
از این اثر تاریخی جز بخشی از پایه‌های سنگی آن چیزی نمانده است. همان‌طور که اشاره شد، اين بنا كه يك چهارطاقی سنگی است به چهارطاقی ساسانی يا آغميون معروف است.
اين گنبد مدت‌ها است كه فروريخته و ويران شده است. آنچه از قرائن به دست می‌آید نشان می‌دهد اين بنا يك آتشكده يا عبادتگاه ساسانی بوده است. این اثر باستانی در اول فروردین سال ۱۳۴۷ به شماره ۷۹۴ در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
ناصر زواری، کارشناس ارشد معماری
