سه شنبه, 24 مهر, 1403

31 جولای سالگرد ثبت جهانی بازار تاریخی تبریز

به طور کلی تاثیرگذاری بازار تاریخی تبریز در روزگار قدیم به اندازه‌ای بود که دروازه‌های این بازار در حکم دروازه‌های اصلی شهر به حساب می‌آمد.

بازار تبریز به‌گونه‌ای ساخته شده که بخش بیرونی آن در هماهنگی با بافت شهری است و به بناهای معمولی شباهت دارد. علاوه بر این، اهمیت بازار تبریز فقط به وسعت آن مربوط نمی‌شود و از نظر تسلط معماران در استفاده از آجر و سفال‌های آجری اهمیت دارد که باعث ایجاد فضاهای متنوعی شده است. یکی از ویژگی‌های جالب این بازار، دریچه‌های موجود در مرکز طاق‌های آن است که امکان خروج هوای گرم را میسر می‌کنند؛ ضمن اینکه در بخش‌هایی از بازار هیچ دریچه‌ای تعبیه نشده است تا باعث وقوع کوران نشود. دیوارهای ضخیم این سازه نیز موجب حفظ حرارت در زمستان می‌شوند.

معماری بی‌نظیر بازار تبریز

تیمچه‌ها: تیمچه‌های بازار به فروش یک کالای خاص اختصاص دارند و قیمت کالاهای آن گران‌تر است. به‌عنوان مثال برای کفاشان، پارچه فروشان، چینی فروشان، میوه فروشان، کلاهدوزان، مسگران، حلاجان و غیره فضایی جداگانه در نظر گرفته شده است. تیمچه مظفریه به عرضه فرش‌های نفیس، تیمچه امیر به فروش طلا و جواهرات و تیمچه کلاهدوزان به ارائه کلاه‌های پشمی آذری اختصاص دارد.

این تیمچه‌ها با وجود شباهت‌هایی که از لحاظ تعداد اضلاع و کادربندی دارند، الگوی ساخت‌شان متفاوت است و مثلا تیمچه‌هایی که فرم طولی دارند، پراکندگی نورگیرها در آن‌ها باعث شکل‌گیری ریتمی از نور و تاریکی می‌شود. تیمچه‌ها سقفی گنبدی و آجرکاری‌شده دارند و درهای ورودی آن‌ها روزها باز و با فرارسیدن شب و همین طور ایام تعطیل، بسته می‌شوند.

اغلب سراها و تیمچه‌ها در سه طبقه‌ ساخته شده‌اند که طبقه پایینی برای نگهداری کالا یا انبار است، طبقه دوم به‌عنوان محل کار و تجارت‌خانه کاربرد دارد و طبقه سوم برای استراحت استفاده می‌شود.

راسته‌ها: راسته‌های اصلی از طریق راسته‌های فرعی به یکدیگر وصل شده‌ که تیمچه‌ها و سراها در حدفاصل بین آن‌ها بنا شده‌اند. در محل تقاطع راسته‌ها، سه‌راهی‌ و چهارراهی‌هایی وجود دارد که با طاق‌های گنبدی آجری تزیین شده است. راسته‌های بازار، معابر عمومی مسقف و فاقد در ورودی هستند که مهم‌ترین راسته‌های بازار تبریز شامل راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، بازار یمنی دوز، بازار ابوالحسن، بازار دله زن بزرگ و کوچک و… می‌شود.

پیشینه تاریخی بازار تبریز

از بازار تبریز پیش از اسلام و حتی تا قرن چهارم هجری قمری اطلاعات خاصی وجود ندارد. قدیمی‌ترین اشاره‌ها در مورد بازار به نوشته‌های جهانگردان در این بازه زمانی بازمی‌گردد؛ موضوعی که اینجا را به تاریخی‌ترین بازار خاورمیانه بدل می‌کند؛ اما آن چیزی که بازار تبریز را به یکی از مهمترین بازارهای ایران و یکی از مراکز مهم دادوستد در گذشته تبدیل می‌کرد قرارگیری آن بر سر جاده ابریشم بود. به طور کلی تاثیرگذاری بازار تبریز در روزگار قدیم به اندازه‌ای بود که دروازه‌های این بازار در حکم دروازه‌های اصلی شهر به حساب می‌آمد.

دوران سلجوقی تا صفوی

نام بازار تبریز اما از دوران سلجوقی بر سر زبان‌ها افتاد. نقاشی هایی که از این دوره به دست آمده نشان می‌دهد در محل فعلی بازار تبریز بنایی با همین کارکرد قرار داشت؛ اما زمانی که در دوران ایلخانی تبریز به عنوان پایتخت انتخاب شد بازار آن شهرت بسیاری پیدا کرد. در این زمان در سرتاسر جاده ابریشم سه بارانداز اصلی وجود داشت که یکی از آنها در چین، یکی در ایران و تبریز و دیگری در رم بود.

این شهرت و رونق در دوران صفویه ادامه پیدا کرد و بسیاری از شهرهای دور و نزدیک برای دادوستد به اینجا می‌آمدند. البته در مورد بازار و دیگر بناهای تاریخی تبریز باید این نکته را در نظر داشت که در طول سال‌های مختلف زلزله‌های مهیبی ساختمان‌های شهر را نابود و با خاک یکسان کرده است. به طور کلی مجموعه تاریخی بازار در دوران مختلف چندین بار مرمت و بناهای مختلفی از آن کم یا به آن افزوده شده است.

از جمله معروفترین این زلزله ها، زلزله مهیب سال ۱۱۹۳ ه.ق (۱۱۵۸ ه.ش) بود که بنای بازار را به طور کامل تخریب کرد. البته طولی نکشید که معماران ماهر دوباره آن را در اواخر دوره زندیه و ابتدای دوره قاجار به دستور نجفقلی خان دنبلی -حاکم وقت تبریز- بازسازی کردند و جان دوباره‌ای به آن بخشیدند؛ بازار فعلی بازمانده همین بازسازی است.

دوران قاجار

بازار در زمان قاجار به دو دلیل همچنان رونق و اهمیت خود را حفظ کرد و شاهرگ اصلی صادرات ایران به اروپا به شمار می‌رفت؛ اول اینکه تبریز در این زمان به عنوان شهر ولیعهدنشین انتخاب شده بود و دوم اینکه نزدیکی بیشتری به بازارهای اروپایی داشت.

در ابتدای قرن سیزدهم و در زمان عباس میرزا، بازار تبریز به مرکز تجارت با دنیا بدل شده بود؛ تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم و بعد از عبور از شهرهای استانبول و ترابزون کالاهای‌شان را به بازار تبریز می‌آورند و سپس در سراسر ایران پخش می‌کردند. حجم مبادله‌ها در میانه قرن سیزدهم هجری قمری (دوره قاجار) در این بازار به اندازه‌ای رسیده بود که یک چهارم از حجم تجارت کلی ایران (بیشتر از بازار تهران) را در اختیار داشت.

به طوری که در آمارها آمده در سال ۱۲۵۶ ه.ش، ۲۵ تا ۳۳ درصد کل مراودات تجاری ایران در بازار تبریز انجام گرفته است. البته این تنها بخشی از سهم تجارت با جهان در بازار تبریز بود. این مکان در سال ۱۲۵۸ ه.ش به عنوان مرکز اصلی داد و ستد با آسیای میانه نیز شناخته می شد.

بیشترین کالاهایی که اروپایی‌ها به ایران وارد می‌کردند شامل آینه، انواع پارچه‌های ابریشمی، مخملی و نخی، پنبه، چلوار، پارچه چیتِ موصلی، شکر، شیشه، فلز، قند و سایر محصولات ماشینی می‌شد. در مقابل نیز تبریزی‌ها به آنها ابریشم، مقداری ابریشم ماشینی، جنگ افزار، تنباکو، خشکبار، رنگ، شال، مازو و موم می‌فروختند. هرچند در نهایت این دادوستدها به نفع اروپایی‌ها تمام می‌شد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

کانون تبلیغاتی آریانی
یادداشت