محله “هوکمآوار” به صورت نوشتاری «حکم آباد» قدمتی به بلندای تاریخ دارد و پیشینه آن به گواه مستند مکتوب به بیش از هفتصد سال می رسد. مردمان آن به سبزیکاری و کرت سازی منحصر بفردشان مشهور هستند.
در وقفنامه مظفریه یا مسجد کبود تبریز نیز از محله “هوکمآوار” به عنوان جزئی از موقوفات تبریز نام برده شده و با جزئیاتی دقیق به آن پرداخت شده است. همچنین، نادر میرزا شاهزاده قاجار در کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز (۱۳۰۰ ه.ق- ۱۸۸۲ میلادی) به توصیف باغات سبزی کاری حکم آباد پرداخته است.
این محله با توجه به سابقه تاریخی از دیرباز قطب تولید محصولات کشاورزی تبریز بوده که علاوه بر تأمین مایحتاج این شهر در فصول بهار و تابستان، محصولات کشاورزی تولید شده به شهرهای مجاور نیز صادر می شده است. اما طی دهه های اخیر هجوم دلالان، تغییر کاربری های فزاینده و ساخت و سازهای غیرمجاز تبدیل به چالشی جدی برای این عنصر هویتی تبریز بدل شده است. بنابراین یک چتر حمایتی، قانونی و حاکمیتی روی این پهنه تاریخی لازم است تا با ثبت در فهرست میراث فرهنگی به عنوان اثر ملی، موقعیت فیزیکی، کاربری، دانش بومی، تجربه زیستی و میراث معنوی و فرهنگی آن حفظ شود.
تهدیدات و چالش های فرارو
در حال حاضر، ساخت‌وساز بی رویه و هجوم دلالال و واسطه های بازار زمین و مسکن برای تغییر کاربری اراضی و شیوع ساختمان سازی، مهمترین تهدید و چالش فراروی این میراث تاریخیِ کشاورزی تبریز محسوب میشود. وسعت باغات و مزارع حکم آباد تبریز در حدود ۱۰۰ سال پیش بالغ بر ۲ هزار هکتار تخمین زده میشود، اما اکنون مساحت این اراضی به حدود ۷۰۰ هکتار کاهش یافته و هنوز هم به شدت در معرض تصرف و ساخت و ساز قرار دارد. این یک خطر و تهدید برای میراث بشری و عنصر هویتی تبریز است، ولی همچنان امید است تا با همت مسئولان و حمایت از کشاورزان سخت کوش حفظ شود. این مزارع همچنان با وجود محاصره توسعه شهر هنوز با تولید سبزیجات و چرخه اقتصادی در امر تولید ایستادگی می‌کنند و کشاورزان زبردست با استمرار تولید محصولات کشاورزی سالم و حفظ محیط زیست و امنیت غذایی اهمیت و جایگاه خاص خود را حفظ کند.
چالش بزرگ دیگر کاهش تعداد زارعین ماهر و کاربلد این حرفه است که همزمان با بی مهری ها نسبت به این اراضی در دهه های اخیر، از تعداد زارعین ماهر و چیره دست نیز کاسته شده و فرزندان زارعین، دیگر مثل گذشته و به صورت سنتی انگیزه و تمایلی به ادامه حرفه نیاکان خود ندارند. مهارت، استعداد و توانایی زارعین حکم آباد که در گذشته ای نه چندان دور همواره پیشرو و زبان زد بوده اند، در دهه های اخیر نتوانسته متناسب با زمان، به ابزار و روش های مدرن مجهز گردد و روش های سنتی نیز بدون بهره گیری از تکنولوژی های جدید پاسخگوی نیازهای زندگی امروزه نبوده و این نقیصه نیز به نوبه خود موجب تنزل جایگاه تاریخی سبزیکاران و زارعین حکم آباد شده است.
چه باید کرد؟
باغات و مزارع سبزیکاری این منطقه تبریز یکی از جاذبه های ارزشمند تاریخی و از عناصر هویتی شهر است که با وجود تهدیدات و چالش های متعدد، هنوز هم علاقه‌مندی به تولید سبزی، بین سبزیکاران این منطقه وجود دارد. با توجه به مطلوبیت سبزی تولیدی تبریز در کشور و مشتری پسندی آن به علت کیفیت بسیار خوب، اشتغال‌زایی منحصر به فرد مزارع و طبیعت زیبای این منطقه، صیانت و حفظ این میراث کهن تبریز، ضرورت دارد. چرا که حکم آباد تنها اسم یک محله یا یک منطقه نیست، بلکه یک هویت، فرهنگ میراث تاریخی و تجربه زیسته ای است که با دارا بودن ویژگی های منحصربفرد خود در کنار دیگر محلات قدیمی، شخصیت و هویت تاریخی تبریز را شکل داده و حس تعلق شهروندان را نسبت به شهر و دیار خود تعمیق بخشیده است. لذا ضروری است تا با ثبت ملی و جهانی میراث معنوی محله حکم آباد به عنوان معدود پهنه سبز باقیمانده از باغشهر تبریز کهن، به حفظ فرهنگ و تمدن شهری تبریز و مردمش کمک کنیم.
در این رابطه بایستی به نکات چندی توجه شود: نکته اول؛ این فضاها محدود و تا حدود زیادی منحصر بفر هستند. نکته دوم؛ این باغ ها به نوعی ثروت ملی بوده و متعلق به همه آحاد جامعه اند و نکته سوم؛ در یک نگرش پایدار، نسل های آتی نیز از این فضاها سهمی دارند و نباید مانع بهره مندی آنها از چنین فضاهای ارزشمند شویم.
به نظر می رسد تعریف «منطقه کشاورزی درون شهری» به عنوان یک رویکرد زیست بوم محور برای حفظ و صیانت از باغات و اراضی کشاورزی تبریز ضرورت دارد. چرا که این قِسم از کشاورزی با تولید پایدار مواد غذایی سالم، بهبود محیط زیست، سیما و منظر شهری، پویایی اقتصادی، اشتغال زایی و اثرات مفید اجتماعی می تواند زمینه های لازم برای تحقق رویکرد شهر اکولوژیک را فراهم آورد. از منظر گردشگری نیز، بازدید از مزارع سبزی و صیفی به عنوان یک «گردشگری تجربه محور» می‌تواند به عنوان یکی از جذابیت‌های گردشگری تبریز باشد که در ورای آن گردشگران می توانند تا با تجربه زیسته، سنت و فرهنگ آنان آشنا و در جریان تولید و بازتولید مکان، فضا و محصول قرار گیرند.
بنابراین، بایستی اقدامات و تمهیدات زیر در دستور کار قرار گیرد:
– صیانت و حفظ هویت مکانی باغات، مزارع سبزی و صیفی جات.
– معرفی این مناطق به عنوان میراث طبیعی و اکولوژیکی شهر.
– ظرفیت سازی برای توسعه گردشگری تجربه محور.
– استفاده از ظرفیت های اقتصادی و اکولوژیکی این مناطق.
– برنامه ریزی برای احداث موزه سبزی باغ در اراضی حکم‌آباد
– برنامه ریزی برای ثبت اراضی در فهرست آثار ملی.
این مقاله برگرفته از فصلنامه آموزشی، پژوهشی و مطالعاتی معاونت برنامه ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری تبریز است، برای مطالعه متن کامل مقاله و یازدهمین شماره این فصلنامه اینجا کلیک کنید.
