به گزارش صاحب دیوان به نقل ار سلام نو، برج آتش‌نشانی تبریز کارکرد دیده‌بانی داشت و شب‌ها نگهبانی در اتاقک فوقانی آن کشیک می‌داد و در صورت بروز آتش‌سوزی در هر نقطه از شهر، محل آن توسط نگهبان شناسایی می‌شد و به اطلاع مأمورین آتش‌نشانی می‌رسید. علاوه بر این در اتاقک فوقانی برج، همواره چراغی روشن بود و هنگام شب کسانی که نیاز به امداد داشتند از طریق چراغ و برج می‌توانستند محل آتش نشانی را تشخیص داده و به آن مراجعه نمایند.
سیر تاریخی برج آتش‌نشانی تبریز
آتش کم‌وبیش عمری به قدمت بشر دارد و طبیعی است که شیوه مهار و اطفای آن نیز هم قدمت با تاریخ کشف آن باشد، شیوه‌ای که میان اقوام و حتی افراد یک قوم نیز یکسان نبوده و حتی گاهی مواجهه نادرست با آن سبب بروز حوادث مرگ‌بار فراوانی شده است.
اما ردپای اولین آتش‌نشانی هدفمند در ایران را باید در سال ۱۲۲۱ شمسی در تبریز جستجو کرد، در آن زمانی که مأموران روسیه تزاری برای تأمین امنیت و حفظ منافعی که در این شهر داشتند، امکاناتی را به امر اطفا و مهار آتش اختصاص دادند که از چند پمپ دستی دو طرفه از جنس برنز و مس برای پمپاژ آب تشکیل شده بود، تجهیزاتی که تنها برای خاموش‌کردن آتش توانایی داشت و کار امدادی انجام نمی‌داد که شاید اسم آتش‌نشانی هم از همین جا گرفته شده باشد!
از دیگر ابداعات اطفائیه در تبریز، ساخت برجی ۲۳ متری به نام «یانقین» بود که امروزه به‌نوعی نماد آتش‌نشانی در کشور محسوب می‌شود. این برج با هدف اطلاع سریع از حوادث ساخته شده بود که همواره مردانی در بالای آن مشغول بررسی سطح شهر بودند تا در صورت رویت دود و آتش، زنگ برنز بزرگی که به همین منظور در بالای برج تعبیه شد بود را به صدا درآوردند و پس از شناسایی محل دقیق حادثه ماموران اطفائیه با قراردادن بشکه‌هایی به روی گاری، خود را به محل حادثه می‌رساندند و با پرکردن بشکه‌های خود از آب‌انبار همسایه عملیات اطفای حریق را آغاز می‌کردند.
پس از آن دومین و سومین واحدهای آتش‌نشانی نیز توسط انگلیس‌ها در دو شهر آبادان و مسجد سلیمان با هدف حفاظت از تاسیسات پالایشگاه نفت این شهرها در مواجهه با آتش احداث شد و همانند آتش‌نشانی روس‌ها در تبریز جز اطفا حریق کاربرد دیگری نداشت.
از زمانی که مردانی در ارتفاع ۲۳ متری برج «یانقین» چشم به گوشه گوشه شهر می‌دوختند تا در صورت رویت دود و آتش، زنگ برنز بزرگ را به صدا در بیاورند، ۱۰۰ سالی می‌گذرد و شمار ایستگاه‌های آتش‌نشانی در کشور از ۱۲۰۰ گذشته است.
«یانقین» که در میان ترک زبان‌ها به‌معنای آتش و آتش‌سوزی است، علاوه بر اینکه در زمان نبود سیستم‌های مخابراتی نقش مهمی در اعلام سریع حوادث بر عهده داشت و از این حیث سبب الگوبرداری برخی کشورها نظیر فرانسه از این برج شد، ویژگی دیگری هم داشت که با نصب چراغ بزرگی در بالای آن به‌نوعی به فانوس دریایی تبریز بدون دریا هم تبدیل شد و مسافران شبانه با دیدن آن از رسیدن به شهر و آبادی مطمئن می‌شدند و برای اطلاع از ادامه مسیر به آنجا می‌رفتند.
هوشمندی در معماری برج آتش‌نشانی
پلان برج آتش‌نشانی تبریز در داخل برج دایره شکل است و با یک رشته راه‌پله حلزونی همچون بسیاری از برج‌ها و مناره‌های ایران به قسمت فوقانی متصل می‌شود. علاوه بر این، در اتاقک فوقانی بر، همواره چراغی روشن بود. هنگام شب کسانی که نیاز به امداد داشتند از طریق چراغ و برج می‌توانستند محل آتش‌نشانی را تشخیص داده و به آن سمت بشتابند. این برج یکی از نمونه‌های نادر در نوع خود است که تاکنون باقی مانده است. طبق مستندات تاریخی، انگلیسی‌ها برج‌های آتش‌نشانی خود را با الهام از این برج ساخته‌اند که البته این مورد نیاز به تحقیق بیشتر دارد.
متاسفانه در حال حاضر امکان بازدید از فضای داخلی برج آتش‌نشانی تبریز وجود ندارد و تنها می‌توان به دیدن نمای بیرونی آن کفایت کرد. بر همین اساس در هر ساعت از روز می‌توانید از این بنای تاریخی دیدن کنید. در روز جزئیات بیشتری را خواهید دید و شب‌ها، نورپردازی برج، جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد. برج آتش‌نشانی از جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود و بنایی آجری و زیبا به ارتفاع ۲۳ متر است.
این سازه در اواخر دوره قاجار ساخته شده است. کارکرد اصلی برج دیدبانی بوده که دارای هشت نورگیر در جهات مختلف است و در زمان خود همواره نگهبانی در بالای سر آن کشیک می‌داد. به‌محض مشاهده آتش و شناسایی محل وقوع آن، فرد دیدبان بلافاصله زنگی را که از بالای سقف آویزان بود، به صدا در می آورد و ماموران آتش‌نشانی تبریز که در آن موقع جزو مجهزترین آتش‌نشانان بودند، سریعا خود را به محل می‌رساندند و با وسایل خود و با کمک آب‌انبار همسایه‌ها عملیات اطفا حریق را انجام می‌دادند.
بدین ترتیب شهر تبریز از دوره قاجاریه دارای دستگاه‌های اطفای حریق و پمپاژ آب با پمپ‌های مسی دستی دوطرفه بود. این وسایل، هم‌اکنون در موزه آتش‌نشانی تبریز نگهداری می‌شوند .
