تملک، مرمت و نگهداری خانه‌های تاریخی در راستای احیای هویت فرهنگی، تاریخی و محلی از جمله وظایف مدیریت‌های شهری است که پس از سال‌های طولانی فراموشی در تبریز بار دیگر در کانون توجه شهرداری قرار گرفته است.
از خشت به خشت دیوارها، تا رج به رج آجرهای سرخ‌فام و از پنجره‌های رنگین‌کمانی «اورسی» و «هشتی» تا «اندرونی» و «بیرونی»، روایت و حکایت یکی است؛ ترنم تاریخ و روایت قدمت و دیرینگی با طعم زندگی.
این، حکایت خانه‌هایی است که با لبی خاموش، اما گویا به هزار زبان و سخن، جاری زندگی در عهدی دیرین را برای آدم‌های این روزگار بازتعریف می‌کنند و حسرت همیشگی آدم‌هایی را که به جبر روزگار، گرفتار آهن و سیمان و بتن و خانه‌های «قوطی کبریتی» عصر حاضرشده‌اند و همواره در جستجوی گم‌شده غریب هستند؛ «لذت زندگی» در خانه‌های فراخ گذشتگان و حوض‌های آبی‌رنگ مامن ماهی قرمز و باغچه‌هایی که به میزبانی گل‌های نسترن و شب بو و … می‌نازیدند و های‌وهوی اعضای خانواده‌های بزرگ، فضایی رؤیایی را بر سنگفرش‌های آجری حیاط نقش می‌زد.
خانه‌های تاریخی و قدیمی در هر شهر و دیاری، شناسنامه و بخشی از هویت فرهنگی، قومی، بومی و محلی آن منطقه به شمار می‌روند؛ عناصری که به جهت تعلق معنوی‌شان به ادوار و قرون مختلف، هر یک، منبع و مرجعی زنده و دسترس برای مرور و روایت سبک زندگی، فرهنگ، آداب و مدل‌های معماری خاص آن دوران با عناصر، مصالح و حتی نقشه‌های مربوط به ساخت سازه‌های متنوع زندگی شهری و روستایی هستند.
تبریز به‌عنوان یکی از تاریخی‌ترین شهرهای ایران، با قدمت چند هزار ساله، از جمله شهرهای ایران به شمار می‌رود که صدها خانه و عمارت تاریخی و قدیمی متعلق به دوره‌های مختلف را در دل خود جای داده است؛ خانه‌هایی که هر کدام، روایتگر سرگذشت‌ها و سرنوشت‌های متنوعی از آدم‌ها و شخصیت‌های مختلف هستند و حتی برابر آمار ثبت‌شده، تعدادشان به بیش از ۵۰۰ مورد می‌رسد.
اگرچه مسئولیت و تولیت معنوی و سازمانی حفظ، مرمت، بازسازی و حتی اداره برخی خانه‌های تاریخی و قدیمی، با میراث‌فرهنگی است، با این وجود به دلیل بسیاری از محدودیت‌ها، از جمله کمبود اعتبارات ملی و در کنار آن، تعدد خانه‌های تاریخی، از دهه‌های قبل، شهرداری تبریز نیز با ورود به عرصه نگهداشت و مرمت خانه‌های تاریخی و قدیمی، گام‌های موثری در حفظ و صیانت از هویت تاریخی فرهنگی کهن شهر تبریز برداشته است، تا جایی که امروز، تقریبا در تمامی خانه‌های تاریخی و قدیمی این شهر که یا تبدیل به موزه‌های تخصصی شده‌اند و یا در قالب مؤسسات و مراکز فرهنگی موضوعی مشغول به کار هستند، نام و رد پایی از مشارکت و همکاری شهرداری در مرمت و صیانت از آنان دیده می‌شود.
در دوره فعلی نیز، شهرداری تبریز با رویکرد و اولویت حفظ و صیانت از این عناصر هویتی، گام‌های اساسی و مؤثری در راستای مرمت و حفظ خانه‌ها و عناصر و ابنیه تاریخی تبریز برداشته و هم‌زمان، پای کار مرمت و تملک تعداد قابل توجهی از این خانه‌ها شده است.
مرمت و بهسازی دوباره خانه «نیکدل» (سالار قره‌باغی)، مرمت «خانه موزه استاد شهریار»، مرمت خانه «کلکته چی»، تداوم مرمت عمارت تاریخی «ساعت» و چندین پروژه شبیه این، بخشی مهم از مسئولیت اجتماعی شهرداری تبریز در دوره فعلی است که حول محور احیا و صیانت از خانه‌های تاریخی در حال انجام است.
مرمت خانه‌های تاریخی، مسئولیت اجتماعی شهرداری
شهردار تبریز، در نخستین روزهای آغاز به کار خود، مرمت و احیای خانه‌های تاریخی را از اصلی‌ترین سیاست‌های مدیریت شهری جدید تبریز دانسته و تأکید کرد: «جهان شهر تبریز به‌عنوان یک شهر تاریخی و فرهنگی شناخته می‌شود و این مزیت، مدیریت شهری را ملزم کرده به ظرفیت‌های گردشگری از جمله خانه‌های تاریخی توجه بیش‌تری داشته باشد.»
یعقوب هوشیار همچنین، در اظهارنظری دیگر خاطرنشان می‌کند: «مرمت و احیای خانه‌های تاریخی جزو سیاست‌های مدیریت شهری جدید تبریز است.»
شهردار تبریز در عین حال، توسعه عمرانی شهر را هم‌راستا با نقش‌آفرینی شهرداری در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی می‌داند و یادآور می‌شود: «در کنار این‌که تبریز را به کارگاه عمرانی تبدیل کرده‌ایم، توجه ویژه‌ای نیز به حوزه فرهنگ و تاریخ داریم و خود را ملزم به حفظ همه آثار تاریخی و فرهنگی می‌دانیم.»
تملک خانه باقرخان
اما شاید در میان این اقدامات قابل تقدیر، از تملک و احیاء خانه منتسب به «باقرخان سالار ملی» در منطقه چهارراه منصور و نیز، تبدیل محدوده و پیرامون خانه ستارخان، به باغ‌موزه‌ای منحصربه‌فرد، به عنوان شاخص‌ترین و تازه‌ترین برنامه فرهنگی، اجتماعی شهرداری تبریز در دوره مدیریت فعلی یاد کرد، خانه‌هایی که به دلیل تعلق و انتساب معنوی و تاریخی به دو سردار بزرگ مشروطیت، از اهمیت بالایی برخوردار هستند و حالا دیگر به مطالبه‌ای مهم نزد شهروندان تبدیل شده‌اند.
در حال حاضر، کار تملک و مرمت خانه منتسب به باقرخان، با تسریع روند توافق با مالکان واحدهای واقع در این محدوده پیگیری و زمینه برای تسریع مراحل بازسازی سایت اصلی و محوطه پیرامونی آن فراهم‌تر از ماه‌های گذشته شده است.
طرح احداث و تکمیل باغ‌موزه ستارخان
مرمت باغ‌موزه ستارخان، در حریم و پیرامون خانه سردار ملی ایران‌زمین، به عنوان یکی از محورهای تاریخی، فرهنگی و گردشگری تبریز، از جمله پروژه‌های مهم شهرداری در حوزه گردشگری شهری به شمار می‌رود که در ماه‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین پروژه‌های مدیریت شهری تبدیل شده است.
در قالب این طرح، تملک و آزادسازی ۱۳ واحد مسکونی واقع محدوده طرح، در فاز اول پروژه در اولویت اجرایی قرار داشت که با تملک هشت واحد، امکان دسترسی به مسیرهای اصلی منتهی به باغ‌موزه و طرح نهایی عملیاتی شده است.
به گفته شهردار تبریز، به منظور تبدیل این پروژه و منطقه پیرامونی آن به یکی از مهم‌ترین قطب‌های گردشگری تبریز و کشور، اقدامات و برنامه‌ریزی‌های لازم برای تخصیص اعتباری ویژه به باغ‌موزه ستارخان در لایحه بودجه سال آینده آغاز شده است.
پیش از این نیز، روح‌الله رشیدی، عضو شورای اسلامی شهر تبریز با تأکید بر اهمیت و ضرورت صیانت از آثار و ابنیه تاریخی به‌ویژه خانه‌های تاریخی تبریز به‌عنوان نماد فرهنگی، تاریخی شهر، از تصویب مراحل تملک خانه باقرخان در شورای ششم خبر داده و تصریح کرده بود: «تملک خانه باقرخان با توجه به ابعاد و کیفیت حاکم بر منطقه، امری دشوار برای شهرداری است، با این وجود، تملک خود خانه به‌علاوه حریم خانه و تبدیل به مجموعه فرهنگی مصوب شده است.»
مرمت خانه موزه استاد شهریار
توجه به حفظ، نگهداری، مرمت و بازسازی دوره‌ای خانه موزه تاریخی استاد شهریار در محله مقصودیه، به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند و یادگار نمادین این شاعر بزرگ ایران‌زمین، همواره به دلیل گردشگرپذیری این بنای فرهنگی، تاریخی، مورد توجه شهرداری تبریز بوده است.
این خانه موزه که مالکیت و مدیریت معنوی آن بر عهده شهرداری قرار دارد، پس از چندین سال تأخیر در روند بازسازی‌ها و مرمت دوره‌ای، در ماه‌های اخیر و پس از عبور از دوران کرونایی، در دستور کار شهرداری قرار گرفته و هم‌اکنون، مراحل ارزیابی و بررسی طرح مرمت آن در حال انجام است.
بر اساس برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، مدیریت شهری تبریز به دنبال آن است با آغاز مراحل اولیه این طرح، خانه موزه تاریخی استاد شهریار را تا قبل از ایام نوروز و آغاز فصل گردشگر پذیری تبریز اجرا و به اتمام برساند.
مرمت عمارت ساعت؛ از صدر تا ذیل
این طرح که توسط شهرداری منطقه هشت تبریز در حال اجراست، به دلیل استهلاک و تخریب بخشی از زیرزمین عمارت تاریخی ساعت، اجرایی شده است.
بنا بر اعلام رضا جانفشان، شهردار منطقه هشت تبریز، بعد از اتمام مطالعات، عملیات مرمت، بندکشی دیوارها، بندکشی سقف و سامان‌دهی زیرزمین عمارت ساعت، در ماه‌های اخیر تسریع شده و در فاز جدید، اقدام به کف‌سازی زیرزمین عمارت با آجر قفقازی با طرح سنتی شده است.
جانفشان اظهار کرد: «با تکمیل عملیات مرمت، عمارت ساعت به‌عنوان نماد نخستین بلدیه تاریخ ایران، بار دیگر پذیرای گردشگران خواهد بود.»
مرمت و بازسازی ساختمان تاریخی انجمن تبریز
برنامه‌ریزی اساسی برای مرمت و بازسازی ساختمان نخستین انجمن شهری ایران، یعنی انجمن تبریز که خاستگاه اولین بلدیه و شورای شهر در کشور بوده، از جمله دیگر طرح‌های فرهنگی، اجتماعی شهرداری است که در کنار احیا و بازسازی خانه باقرخان، احداث باغ‌موزه ستارخان و چندین طرح دیگر، با جدیت و تأکید ویژه از سوی شهردار تبریز در حال پی گیری است.
این ساختمان تاریخی که علاوه بر استقرار نخستین انجمن شهر، مرکزیت قدیمی‌ترین کتابخانه ملی ایران را نیز به نام خود ثبت کرده است، از جمله مهم‌ترین و تاریخی‌ترین بناهای شهری تبریز به شمار می‌رود.
احیای دوباره موزه مشاغل تبریز
احیا و نجات دوباره موزه مشاغل تبریز که پیش از این و طی دوره گذشته مدیریت شهری، به دلیل برخی بی‌مهری‌ها و بی‌توجهی‌ها به تعطیلی کشیده شده بود، شاخص‌ترین و مهم‌ترین اقدام و تصمیم مدیریتی شهردار تبریز در حوزه حمایت از فعالان فرهنگی و نیز ایجاد و توسعه زیرساخت‌های گردشگری شهری و بین‌المللی در تبریز بود.
موزه مشاغل پس از چهار سال، در حالی با حمایت و اقدام مسئولانه شهردار تبریز و اعضای شورای شهر مجدداً احیا شد که این مجموعه به دلیل برخورداری از عناصر، اشیا و لوازم منحصربه‌فرد و نایاب در حوزه مشاغل و صنوف قدیمی و تاریخی تبریز و ایران، در نوع خود بی‌نظیر است و تنها موزه تخصصی مشاغل کشور محسوب می‌شود.
در همین حال، سید کاظم زعفرانچیلر، رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری شورای اسلامی شهر تبریز و یکی از بانیان احیای موزه مشاغل گفت: «احیای این موزه، پس از تعطیلی سه سال و در شرایطی که اشیا و وسایل ذی‌قیمت این موزه در آستانه حراج و مصادره قرار داشت، با تلاش شورای شهر و همت شهردار تبریز، اقدامی ارزشمند در راستای تثبیت بخشی از هویت تاریخی کسب‌وکارها و مشاغل قدیمی تبریز بود.»
اقدامات اثربخش
شهرداری تبریز و شورای اسلامی شهر در حوزه حفظ، مرمت و نگهداری خانه‌های تاریخی و ابنیه قدیمی شهر، حالا به محور اصلی برنامه‌های این روزهای شهرداری تبدیل شده است؛ اقداماتی که به گفته یعقوب هوشیار، با هدف تبدیل کردن تبریز به قطب جدید گردشگری شهری ایران دنبال می‌شود و بخشی مهم از برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های اجرایی مدیریت شهری در قالب اجرای 2هزار برنامه اجتماعی در دوره فعلی قلمداد می‌شود.
این سطح از برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات هدفمند، مصداق عینی دست‌هایی هستند که پس از قرن‌ها و دهه‌ها بی‌توجهی به عناصر متعدد فرهنگی، هنری و تاریخی، در حال ثبت معجزه‌ای در حوزه میراث ماندگار فرهنگی در کهن شهر تبریز است.
