به گزارش صاحب دیوان، دوره استبداد صغیر محمدعلی شاه قاجار که از دوم تیر ۱۲۸۷ آغاز و تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ ادامه داشت، سبب وقوع جنگ گسترده بین قشون این شاه علیه مشروطه‌خواهان در تبریز و سایر شهرهای ایران شد. این جنگ سبب محاصره 11 ماهه مجاهدان تبریزی شد. پایداری و رشادت جوانمردان تبریزی باعث دمیده شدن روح امید در مشروطه‌خواهان شهرهای تهران، گیلان، کرمانشاه، خراسان، فارس و اصفهان شد تا در نهایت مشروطه خواهان توانستند تهران را فتح کرده و باعث خاتمه سلطنت ۲ سال و ۷ ماهه محمدعلی شوند.
محمدعلی شاه قاجار در هشتم اسفند 1286 مورد ترور قرار گرفت اما جان سالم به در برد؛ وی به دلیل اعتقادی که به مشروطه و مجلس نداشت، روحانیون و مبارزان مشروطه خواه را مسبب این ترور دانست و بهانه ای شد تا تصمیم به حمله نظامی به اولین مرجع قانونگذاری ایران بگیرد. چرا که مجلس را عاملی برای تهدید مشروطیت می‌دید. از این رو با اعمال تغییراتی در سمت‌های بالای کشور، خود را آماده حمله به مجلس نمود. از جمله این تغییرات انتصاب میرزا احمدخان مشیرالسلطنه به عنوان صدراعظم جدید ایران، ولادیمیر لیاخوف سردار روس به عنوان فرماندهی بریگارد قزاق ایران و سپردن پست وزارت جنگ به میرزا حسین پاشاخان ملقب به امیربهادر بود. در نهایت نقشه شوم خود را با فرمان به توپ بستن ساختمان اولین دوره مجلس شورای ملی عملی کرد. در این حمله، گروه زیادی از مشروطه‌خواهان تهرانی در میدان بهارستان و محله‌های اطراف مجلس به شهادت رسیدند.
در اعتراض به این جنایت وحشتناک، مشروطه خواهان و مجاهدان نامی تبریز همچون ستارخان و باقرخان قیام کردند و جانی دوباره به مشروطه خواهان تهرانی و سایر شهرهای ایران بخشیدند. این قیام سبب قشون‌کشی محمدعلی شاه به تبریز شد. با وجود اینکه بخش زیادی از تبریز توسط شاه کم تجربه اشغال شده بود، اما مقاومت مجاهدان به رهبری ستارخان در محله امیرخیز باعث متحد شدن مبارزان دیگر با یکدیگر و شکست قشون محمدعلی شاه و تصرف تبریز به دست مجاهدان مشروطه‌خواه در مهر ۱۲۸۷ شد. اما محمدعلی شاه عقب ننشست و مجددا با فرستادن قشون تازه نفس دیگری به تبریز به فرماندهی سلطان عبدالمجید میرزا اتابک اعظم ملقب به عین‌الدوله به تبریز، موفق به محاصره دوباره این شهر شد. ممانعت از رسیدن آذوقه و کمبود گندم و مایحتاج دیگر سبب نگرانی نظامیان روس از اتباع خود در تبریز شد. در نتیجه با کسب اجازه از مشروطه‌خواهان وارد شهر شدند. با شدت گرفتن جنگ بین مشروطه‌خواهان تبریز و دولت محمدعلی شاه در زمستان ۱۲۸۷ نجفقلی خان صمصام‌السلطنه بختیاری از رهبران مشروطه با لشکر خود وارد اصفهان شد و همراه با سایر مخالفان محمدعلی شاه در گیلان اقدام به قتل آقابالاخان والی رشت کردند.
در طی ۱۱ ماه محاصره شهر تبریز توسط قشون محمدعلی شاه، فرماندهان نظامی روسیه و بریتانیا در تاریخ ۱۴ فروردین ۱۲۸۸ وارد خاک ایران شدند و قشون روسی نیز به فرماندهی ژنرال زنارسکی در کنار رودخانه آجی چای تبریز اُتراق کردند. بعد از دیدار ستارخان و باقرخان با فرمانده روس و برگشت عین‌الدوله والی آذربایجان به تهران، به تدریج قشون محمدعلی شاه نیز پراکنده شدند و حلقه محاصره تبریز شکسته شد. روس‌ها در فرمانی به محمدعلی شاه از او خواستند میرزا صادق‌خان طباطبایی ملقب به اجلال‌الملک که نزد مشروطه‌خواهان خوش‌نام و دارای اعتبار بود را به عنوان حاکم آذربایجان منصوب کند و او نیز به ناچار پذیرفت.
مشروطه‌خواهان تبریزی در دو گروه انجمن ملی تبریز و انجمن مخفی اجتماع مردم عام تبریز به رهبری علی مسیو به مقاومت خود ادامه دادند تا مشروطه‌خواهان در دیگر شهرهای کشورمان همچون خراسان، فارس، گرگان، اصفهان و گیلان با یکدیگر متحد شدند. تا در نهایت مشروطه‌خواهان بختیاری و گیلانی در تاریخ ۲۵ تیر ۱۲۸۸ تهران را فتح کردند و به استبداد صغیر محمدعلی شاه پایان دادند و در نهایت سبب پناهنده شدن او و ۵۰۰ نفر از اعضای خانواده و دربارش به سفارت روسیه در تهران شدند.
ورود روس‌ها به تبریز، سبب جا ماندن مشروطه‌خواهان تبریزی در فتح تهران شد، اما مقاومت ۱۱ ماهه آنها سبب دمیده شدن روح امید و مقاومت در مشروطه‌خواهان کشور و فیصله یافتن سلطنت ۲ سال و هفت ماهه محمدعلی شاه شد.
رعنا باقری
