در سال 1812 میلادی برابر با 1191 هجری شمسی در شهر نخو(نوخه) از توابع شکی آذربایجان چشم به جهان گشود. پدرش کدخدای خامنه بود و بعد از عزل برای تجارت عازم آذربایجان شد؛ در آنجا ازدواج کرد و فتحعلی حاصل این ازدواج بود. در کودکی مدتی در خامنه زندگی کرد و بعد او و مادرش را روانه ی مشکین شهر اردبیل کردند تا در کنار عموی مادری اش (حاجی علی اصغر فاضلی) زندگی به سر کنند. فتحعلی تحت تعلیم حاج علی اصغر، پدر ثانویه اش، قرآن و علوم اسلامی، زبان فارسی و عربی را فرا گرفت. در سال 1832، حاج اصغر او را به گنجه برد تا علوم فقهی را به پایان برساند اما پس از آشنایی با اهل فضل، در آنجا تغییر عقیده داد و به نخو بازگشت و به یادگیری زبان روسی مشغول شد. پس از یک سال به تفلیس رفت و به عنوان مترجم سردار روس “بارون روزین” مشغول به کار شد.
او نخستین ایرانی است که نمایش نامه هایی را به سبک اروپایی و به زبان ترکی به رشته ی تحریر درآورده و مقام نخستین نقاد تاریخ نمایشنامه نویسی را از آن خود کرده است. از نوآوران عصر خود و نمایندهی اندیشه علمی-انتقادی در فرهنگ اسلامی به شمار می رود. او مبتکر اصلاح خط و تغییر حروف الفبا، منتقد ادبیات کلاسیک فارسی و تاریخ، نظریه پرداز در زمینهی سیاست و دیانت و یکی از از نخستین پایهگذاران «اصالت ماده و سلطنت عقل» در حیطهی فرهنگ ایرانی- اسلامی است. او از جمله معدود اندیشمندانی است که دربست تسلیم فرهنگ غرب نشده است و اندیشهساز فلسفهی ناسیونالیسم ایرانی محسوب می‌شود. نمایشها و تفکرات او در پهنهی وسیعی از آسیا و اروپا شناخته شد و در زمان حیاتش به دلیل ترجمه نمایشنامه هایش از شهرت بسزایی برخوردار بود و برخی او را مولیر شرق، گوگول قفقاز و یا مولیر آذربایجان مینامیدند.
در سال 1878 میلادی در 66 سالگی و در تفلیس دار فانی را وداع گفت. از مهمترین آثارش میتوان به «تمثیلات یا شش نمایشنامهی کمدی»، «الف باء جدید» و «نقدی بر نمایشنامه های میرزا آقا تبریزی» اشاره کرد.
ملک پور، جمشید. ادبیات نمایشی در ایران. 1385. جلد اول. تهران: انتشارات توس.
رضوانه امامی‌پور
