به گزارش صاحب دیوان، در صدها و هزاران سال قبل که هنوز برق گسترش پیدا نکرده بود و یخچال‌های برقی ساخته نشده بودند، در برخی از شهرها از جمله تبریز، برای تامین آب سرد و یخ مورد نیاز مردم در فصول گرم سال، اقدام به احداث یخچال‌های طبیعی در مناطق نزدیک رودخانه همچون «میدان چایی» با نام امروزی مهران رود و همچنین قنات‌های بزرگ تاریخی برای هدایت آب به مناطق اعیان نشین شهر کردند.
شاید با دیدن شرایط فعلی آب میدان چایی این سؤال به ذهنتان خطور کند که چگونه از این حجم کم آب و شرایط نامناسب آن برای تأمین آب یخچال‌های قدیمی و قنات‌ها استفاده می‌کردند. باید گفت که تا 4 دهه اخیر، آب دامنه‌های شمال سهند که به بهشت آب ایران معروف است، به میدان چایی سرازیر می‌شد و بسیاری از زنان برای شستشوی لباس و فرش‌های خود از آب آن استفاده می‌کردند. در آن زمان هنوز هیچ مسیر ماشین‌رو و خیابانی در اطراف آن احداث نشده بود و بیشتر خانه‌های اعیانی چند هزار متری در کناره این رود ساخته شده بودند که درختان بزرگ و سربه فلک کشیده آن‌ها زیبایی خاصی به این رودخانه داده بود. انواع پرنده‌های زیبا و مرغان ماهی‌خوار ساکن این رودخانه زیبا بودند که جلوه خاصی به آن می‌داد. باران‌های بهاری و سیل خروشان این رودخانه همیشه تابلوی زیبایی برای تماشای مردم تبریز بود. این رودخانه زیبا در آن سال‌ها نه تنها آب سرد شهروندان تبریزی را تأمین می‌کرد بلکه به جریان زندگی در این شهر معنای زیباتری داده بود.
به داستان یخچال‌های تاریخی که برگردیم، طبق گزارشات بدست آمده از کارشناسان حوزه میراث، نزدیک به صد یخچال در تبریز ساخته شده بود. اما صد افسوس که با گسترش و توسعه بافت شهری و ساخته شدن خیابان‌ها و مسیرگشایی‌های بسیار در مسیر رودخانه میدان چایی، تیشه بر این میراث تاریخی تبریز زد. این آثار زیبای تاریخی نیز همچون سایر نمادهای تاریخی شهر تبریز همچون کاروانسراها و حمام‌ها و مسجدها، قربانی بیل و کلنگ و بلدوزر مهندسان شهرسازی شد. امروز از بین صدها مورد تنها چهار مورد از این یخچال‌های تاریخی باقیمانده است که آن هم ابهت و عظمت گذشته را ندارد. از این چهار یخچال تاریخی که بنام‌های «صادقیه»، «قایم مقام»، «قاضی» و «بیلانکی» و «له له بیگ» تنها 2 مورد اول جزء آثار ملی ثبت شده است که در صورت رعایت برخی اصول نگهداری، سرپا باقی خواهند ماند.
یخچال «قایم مقام»، با وسعت 2000 متر مربع و عمق 11 متری زیرزمین، بزرگ‌ترین یخچال تاریخی باقیمانده تبریز است که در منطقه ششگلان واقع شده و نام کوچه‌ای که در آن قرار دارد بنام “یخچال دربندی” نام‌گذاری شده است. این یخچال متعلق به میرزا موسی قائم مقام فراهانی، برادر میرزا ابوالقاسم، صدراعظم ایران است که پس از مرمت و بازسازی به سفره‌خانه تغییر یافته است. قدمت این یخچال به ۲۲۰ سال قبل به دوره والیگری عباس میرزا نایب السلطنه می‌رسد و بنای آن منسوب به تاج ماه بیگم، خواهر ناتنی قائم مقام است.
یخچال صادقیه از دیگر یخچال‌های بزرگ تبریز و میراث صفوی است که در بازار تاریخی تبریز واقع شده است. جز مواریث میرزا صادق خان صدرالدین، وزیر دوران صفوی است و در مهران‌رود(میدان چایی)، کنار مدرسه‌ی صادقیه قرار دارد. این یخچال تا شصت سال پیش و در دوره پهلوی باز بود و فعالیت می‌کرد. بخشی از این یخچال تخریب شده بود، اما با کمک شهرداری تبریز، مورد مرمت قرار گرفت. اما در حال حاضر درِ اصلی ورود به یخچال بسته است و برای ورود به این یخچال باید وارد موزه مشاغل شده و از زیرزمین‌ها به داخل یخچال رفت.
با توجه به ارزش تاریخی این یخچال‌ها و آسیب‌هایی که در گذر زمان به آن‌ها وارد شده است، اسفند ماه 1394 رئیس وقت کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای اسلامی تبریز آمادگی خود را برای بازسازی این امکان برای بازدید گردشگران اعلام نمود. وی اعتباری حدود 4 میلیارد ریال برای بازسازی تمامی یخچال‌های تبریز پیش‌بینی نمود اما این مصوبه به واقعیت نپیوست و قطار مرمت و احیای یخچال‌های تاریخی تبریز در ایستگاه یخچال «له له بیگ» (شهید یوشاری) متوقف شد.
توضیحاتی که ایشان در خصوص سرنوشت دیگر یخچال‌های تاریخی شهر تبریز دادند نیز شنیدنی است:
- یخچال واقع شده در خیابان فلسطین و ملل متحد به دلیل نبود مراقبت و نگهداری، فرو ریخت.
- در محله ورجی باشی، یخچال گنبدی شکل و مقرنس کاری بسیار زیبایی وجود دارد که به همان شکل باقی مانده است.
- یخچالی نیز در بیلانکوه است که نصف آن سالم و نصف آن خراب شده و به مزبله تبدیل شده است.
- یخچال میرزا مهدی در خیابان فلسطین که ساختمان اداری آبیاری جایگزین آن شده است.
- قانلی یخچال در سامان میدانی که در حال حاضر فقط خرابه‌های آن باقی مانده است.
- یخچال‌های «له له بیگ»، روبروی تربیت در کوی یوشاری و یخچالی در بارون آواک که به همان شکل باقی مانده.
- یخچال میرزا رضی در قاری کورپوسی و یخچال حاج میرزا موسی خان در خیابان ثقه الاسلام که در زیر زمین محبوس شده‌اند.
- یک یخچال در میدان منصور که طی ساخت ایستگاه مترو از بین رفته است.
یک نقل قول قدیمی هست که می‌گوید: “ملتی که گذشته خود را نشناسد و آن را قدر نداند، ازخود بیگانه یا برده دیگران می‌شود”، چیزی که برای یخچال‌های قدیمی تبریز به واقعیت پیوست مصداق همین جمله است.
