سیل 1313 تبریز و آلبوم سعدآباد

۱۳ دی ۱۳۹۹
- ۱۳:۰۴

کریم میمنت نژاد- پژوهشگر تاریخ

به کزارش” صاحب دیوان “پایگاه تخصصی تاریخ و فرهنگ آذر بایجان ، سیلی که در ۸ مرداد ۱۳۱۳ خورشیدی در تبریز رخ داد و تلفات جانی گسترده‌ای نداشت؛ ولی از لحاظ مالی با تخریب حدود ۱۳۰۰ خانه و مغازه و بر جای گذاشتن انبوهی از شن و لای و تخته سنگ‌های بزرگ خسارات چشمگیری به بار آورد.در پی بارندگی‌هایی در ارتفاعات و نواحی شرقی حومه تبریز در بعد از ظهر روز هشتم مرداد ۱۳۱۳، در حالی که در خود شهر، نشانه‌ای مبنی بر احتمال بروز یک چنین واقعه‌ای داده نمی‌شد، سیل در مسیر رودهای قوری‌چای و میدان‌چای سرازیر شده و بعد از تخریب موانعی چون پایه‌های پل‌ها و سدها و دیواره‌های مسیل، در امتداد خیابان پهلوی که از خیابان‌های عمده شهر محسوب می‌شد، جریان یافته و تمام ساختمان‌های اطراف آن را در خود گرفت. این سیل که حدود دو ساعت جریان داشت و سه ساعت نیز طول کشید که به تدریج فروکش کند، در ادامه به سمت نقاطی چون ایستگاه راهﺁهن و قسمت‌هایی از محله‌های اهراب، شاه آباد و کوچه باغ سرازیر شده و به غیر از تخریب منازل و انبارهای کالا و بازار همچون سرای امیر، به برخی از مراکز اداری از قبیل ساختمان‌های نظمیه، عدلیه، بلدیه را نیز اسیب های زیادی وارد کرد.

تشکیل هيئت كميسيون اعانة سيل زدگان
گفته می‌شود، سیل پس از تخریب سد، به خیابان پهلوی جاری و از همان ابتدا شروع به خرابی خانه‌ها و عمارات و مغازه‌های اطراف خیابان نموده، با سرعت، تا جلوی مسجد کریمخان رسیده، در آنجا دو قسمت شده، قسمتی به خیابان کهنه هجوم آورده و بازارچه خیابان، اداره مالیه شهر و دخانیه را فرا گرفت. اداره چراغ برق، میدان شاهپور، اداره آمار، اداره معارف، ادارات شهربانی، عدلیه، اداره بلدیه، اداره نظمیه، عمارت ایالتی (عالی قاپو) و سرای امیر از جمله مکان‌هایی بودند که در اثر سیل بخش‌هایی از آن‌ها تخریب یا به‌طور کامل در آب محاصره شدند. این سیل سراسر خیابان پهلوی را مبدل به یک رودخانه لجن زار نمود و در شهر صدای ریزش و خرابی خانه‌ها، عمارت‌های پر از آب و ناله‌های سیل زدگان، شنیده می‌شد.بلا فاصله بزرگان و اعیان شهر جمع شده و صندوق اعانه ای با نام هیات کمیسیون اعانه سیل زدگان برای کمک به آسیب دیدگان سیل فراهم آوردند.اسامي هيئت كميسيون اعانة سيل زدگان که با استقرار در اطاق تجارت کار جمع آوری کمک های مردمی را سامان دادند عبارت بودند از آقایان: خسرو شاهي، صدقياني، بيت االله، بهادري، حاج اصفهاني، ديلمقاني، رحيم زاده خوئي، دكتر فخرادهم، كلكته چي، ايپكچي، كمپاني، قالي باف، اتفاق، بافته،اهرابي، آواكيان، جسوري و رضا زاده.

کمیسیون اعانه ملی
در آغاز كمك هاي مركز، صورت فردي و غير متمركز داشــت؛ مانند كمك يكصد هزار ريالي رضا شاه،كمك هاي نمايندگان آذربايجان در مجلس شــوراي ملي و خانوادة ميرزا علي چايچي و محمدعلي شالچي كه به تبريز فرســتاده شد، ولي بعد از وصول و انتشار گزارش هاي مفصلتري در اين زمينه، ازجمله گزارش پيش از دســتور حاج ميرزا آقا فرشــي، نمايندة تبريز، در جلســةهفدهم مرداد مجلس شورايملي همزمان با تشــكيل جلسة شوراي عالي جمعيت شير و خورشيد سرخ در منزل رياست وزرا، محمدعليفروغــي بــا حضور تعدادي از نمايندگان تبريز و تجار آذربايجان مقيــم تهران،هيئتي مركب از پانزده نفر از وكلاي تبريز و سه نفر از ديگر وكلاي مجلس، شش نفر تاجر و چهار نفر از اعضاي جمعيت شير و خورشيد سرخ، براي تشكيل يك كميسيون اعانه انتخاب شدند.اين كميســيون كه در يكي از اتاقهاي مجلس شــوراي ملي مستقر شــد، بار اصلي جمع آوري وهدايتكمك ها را عهده دار گشــت. حتي جمعيت شــير و خورشــيد كه در همان بدو كار طي مخابرة تلگرافي بهتمام شــعب ايالتي و ولايتي خود، خواســتار فعال شدن اين شعب در امر جمع آوري كمك ها شده بود، نتيجة فعاليتهاي خود را به كميسيون گزارش ميكرد. به همين نسبت نيز جمع آوري كمك، جنبة كشوري و سراسري يافت.

آلبوم سلطنتی کاخ سعدآباد حاوی تصاویر سیل تبریز
در موزه آلبوم های سلطنتی و اسناد سعدآباد، آلبوم های متعددی با ویژگی های مختلفی به لحاظ موضوع و پوشش ظاهری نگهداری می شود. تعدادی از این آلبوم ها،در خصوص وقایع و رویدادهای طبیعی همچون سیل و زلزله هستند که یکی از آنها آلبومی در خصوص سیل ویرانگر 1313تبریز می باشد

آلبوم سیل تبریز، به ابعاد 16×25 سانتیمتر، دارای پوششی از جنس مشمع مشکی رنگ می باشد . تزئینات رو و پشت جلد آلبوم بسیار ساده و شامل نقوشی خطی به صورت قاب آئینه ای است که بر جلد ضرب شده است. این آلبوم حاوی مجموعه تصاویری از سیل تبریز در سال 1313 خورشیدی را نشان می دهد. عکس های این آلبوم توسط معروف ترین عکاسخانه شهر تبریز، یعنی «عکاسخانه ملک» عکاسی شده است. عکاسخانه ملک از جمله اولین عکاسخانه ها در ایران می باشد که بر اساس شواهد و آلبوم های برجای مانده از دوره پهلوی اول در این موزه، مشخص است که اکثر رویدادها و وقایع آذربایجان و حتی ایران در دوره پهلوی اول، توسط این عکس خانه، پوشش تصویری داده می شد و به عنوان یکی از عکاسخانه های خبری در ایران آن دوره مطرح بوده است.

از جمله ویژگی های عکس های این آلبوم می توان به وجود زیر نویس در اکثر تصاویر آن اشاره نمود. در زیر نویس عکس ها به جزئیاتی نظیر، نام مکانی که در اثر سیل دچار آسیب دیدگی شده، تاریخ سیل و نام عکاسخانه اشاره شده است. تمامی تصاویر سیاه و سفید و در ابعاد تقریبی 5/11×5/16 سانتیمتر می باشند. برگ های آلبوم به شیوه صحافی سنتی به جلد آلبوم متصل شده اند. در حال حاضر این آلبوم در مخزن موزه نگهداری می شود.که تصاویری از این آلبوم منتشر می شود.

ساخت مسیل تبریز توسط شهردار خوشنام وقت حاج حسینقلی جلیلی معروف به ارفع الملک
یک سال پس از وقوع این سیل، ارفع الملک جلیلی، شهردار وقت تبریز در سال ۱۳۱۴، تصمیم به ساخت سدی گرفت که وقوع سیلاب‌های شهر را کنترل کند. وی در آن سال‌ها با اختصاص ۲ میلیون تومان اعتبار، اقدام به عریض کردن مسیر ۱۲ کیلومتری رودخانه میدان چایی و قوری چای از غرب تا شرق شهر کرد. جلیلی با اتمام این طرح پس از سه سال، شهر تبریز را برای همیشه از خطر سیل نجات داد. این دیوار سنگی تا زمان حاضر همچنان پابرجاست.