دژ بسطام، مقر حکومت امپراتوران اورارتو
شهر دژ بسطام در مجاورت شمالی روستای کوهپایه‌ای به همین نام در ۶ کیلومتری غرب قره‌ضیاء‌الدین قرار دارد و متعلق به هزاره اول ق.م است.
به گزارش صاحب دیوان به نقل از میراث آریا، بسطام به وسیله روسای دوم یکی از امپراتوران بزرگ اورارتو که بانی تجدید حیات این امپراتوری است در سده هفتم ق.م در این منطقه ساخته شده و از مراکز مهم حکومتی این پادشاه در شمال دریاچه ارومیه به شمار می‌رود.
روسا در یک یادمان سنگی به خط میخی اورارتویی که از بسطام یافت شده و اینک در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود، می‌گوید که من در اینجا نه فقط یک شهر بلکه خدای هالدی (خدای جنگ اورارتوها) را نیز بر پا کردم.
سوابق پژوهشی
بسطام از سوی شعبه موسسه باستان‌شناسی آلمان در تهران و با همکاری اداره‌کل باستان‌شناسی وقت کشور در اول ژوئیه تا۳۱ اوت ۱۹۶۹به سرپرستی ولفرام کلایس مدیردوم شعبه تهران و با شرکت دکتر گروپ، هلنه کلایس، اشتفان کرول و با نظارت احد دربانی بازرس اداره‌کل باستان‌شناسی کشور در همان سال مورد بررسی قرار گرفت و معرفی شد.
پس از آن دکترکلایس در سال‌های ۱۳۷۲ تا اوایل انقلاب این مکان را مرکزیت پژوهش‌های منطقه‌ای اورارتو در ایران انتخاب کرد و با کاوش آن بخش زیادی از این مرکز حکومتی را در ایران مورد بررسی قرار داد.
نام شهر
بسطام براساس مفاد کتیبه سنگی آن که به خط میخی اورارتویی است، روساهی نیلی (شهر روسا) نامیده می‌شده است.
ویژگی اثر
بسطام شامل یک مجموعه معماری متشکل از بافت‌های مذهبی، درباری، نظامی، نگهداری، اصطبل شاهی، با حصاربندی سنگی است.
بسطام از مراکز حکومت روسای دوم (۶۸۵-۶۴۵ق.م) در شمال دریاچه ارومیه بوده و در پای آن یک شهر وسیع متعلق به اورارتو قرار دارد.
بسطام بزرگ‌ترین شهر دژ شناخته شده اورارتویی در ایران است.
طول دژ ۸۵۰ متر، عرض آن ۴۰۰ متر و ارتفاع آن حداکثر ۱۸۰متر با حصارها و صفه‌ها و همچنین پله‌هایی که در صخره ایجاد شده است.
بسطام در کنار رودخانه آق‌چای که از غرب به شرق آن جاری است، قرار دارد و به وسیله چندین دژ استحفاظی مسلط به معابر ورودی و خروجی به منطقه است.
نتایج حاصله
پروفسور کلایس طی ۱۲ سال پژوهش دراستان‌های آذربایجان غربی و شرقی که به مرکزیت این مکان انجام داده، جمعا ۱۰۱ محوطه اورارتویی را در هر دو استان بررسی کرده و با در دست داشتن این اطلاعات مبسوط دوران شکوفایی اورارتوها را در محور غربی_شرقی آن از گوشه رودخانه فرات در کنار مالاتیا (ترکیه) تا حوالی اهر در ایران که ۸۰۰ کیلومتر طول داشته و محور شمالی-جنوبی آن را نیز از اطراف لنینیکا (اتحاد جماهیرشوروی) تا منطقه شمال رواندیز عراق حدودا ۵۰۰کیلومتر ارزیابی کرده است.
او همچنین نتایج کاوش‌های بسطام را همه ساله در مجلات Ami که به زبان‌های آلمانی-انگلیسی چاپ می‌شود، گزارش کرده و با چاپ دو کتاب به نام‌های I و II Bastam که در مورد معماری مکشوفه و اشیای به دست آمده از بسطام طی حفریات ۱۲ساله است، نتایج مبسوط آن را اعلام کرده است.
پیشنهادها
این مکان بزرگ‌ترین سایت اورارتویی در ایران است و به عنوان پایگاه مطالعاتی منطقه‌ای برای کسب اطلاعات بیشتر از فرهنگ و تمدن امپراتوری اورارتو مورد توجه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان آذربایجان غربی است.
باستان‌شناسان بومی ایرانی در این منطقه در نظر دارند تا با ادامه کاوش‌ها، سامان‌دهی آثار و حفاظت از مجموعه‌های مکشوفه، اهمیت این مکان را که در قرن هفتم ق.م مرکز حکومتی روسای دوم در شمال دریاچه بوده، حفظ کنند و با ایجاد امکانات رفاهی، آموزشی و پژوهشی، خواسته پژوهشگران و بازدیدکنندگان داخلی و خارجی را که همه ساله از آن دیدن می‌کنند، فراهم آورند.
منابع و مآخذ
– مجله باستان‌شناسی و هنر ایران؛ شماره سوم تابستان ۱۳۴۸،صص۸۳-۷۷ ۲ -نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایرن، محمدیوسف کیانی، شهرهای اورارتو،صص۸۰-۷۸
– ۳:w.Kleiss Bastam/Rusa-Iurutur Beschribung der Urartaischen and Mittelaitichen Ruinen ۱۹۶۶
گزارش از ابراهیم خرازی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی