تبریز مهد صنعت چاپ در ایران

به گزارش صاحب دیوان، بنا به کتاب «تبریز مهد صنعت چاپ در ایران» نوشته صمد سرداری‌نیا اولین چاپخانه ایران به سال ۱۲۳۲ ه.ق / ۱۱۹۵ ه.ش / ۱۸۱۶ م با عنوان باسمه‌خانه در محله ویجویه تبریز راه‌اندازی شده است. این کار با دستور عباس میرزا نایب‌السلطنه و به همت و پایمردی میرزا زین‌العابدین تبریزی به سرانجام رسید.

اولین دستگاه چاپ، در سال‌های وقوع جنگ‌های ایران و روس، در تبریز نصب گردیده و بنا بر نیاز جامعه آن روزی، نخستین کتابی هم که به زیور چاپ آراسته شد «رساله جهادیّه» اثر میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی بود که در سال ۱۲۳۳ ه.ق چاپ شد. کتاب‌های چاپ شده بعدی «مآثر سلطانیه»، «ابواب الجنان»، «عروض و قوافی» بودند.

ابراهیم متفرقه İbrahim Müteferrika پدر صنعت چاپ در ترکیه است. متولد ۱۶۷۴ میلادی در رومانی امروزی بود. وی مجاری الاصل بوده و به عنوان اسیر دولت عثمانی به استانبول آورده شده بود. پس از اسلام آوردن و انجام خدمات مختلف در دربار عثمانی از جمله مترجمی سفرای خارجی، به سبب تحصیلاتش در مجارستان و آشنایی با صنعت چاپ، اولین مطبعه را در سال ۱۱۳۱ ه.ق / ۱۰۹۷ ه.ش / ۱۷۱۹ م تأسیس کرد. ابراهیم متفرقه پس از اولین کتاب یعنی «لغت وانقولی» شانزده کتاب دیگر نیز چاپ کرد از جمله «تاریخ سیاح»، «تاریخ هند غربی»، «تاریخ گورگان» و نیز کتاب گرامر ترکی به زبان فرانسه.

امروزه در ترکیه شاهد موزه‌های «موزه چاپ انجمن روزنامه‌نگاران ترکیه» در استانبول، «موزه تاریخ چاپ» در ترابزون، «موزه کاغذ ابراهیم متفرقه» در یالووا و «موزه چاپ هارپوت» در الازیغ هستیم.
وقتی وارد حیاط صاحافلار چارشیسی یا همان بازار کتاب‌فروشان دست دوم در استانبول می‌شوی، با مجسمه‌ای کوچک همراه با مختصر توضیحاتی در معرفی ابراهیم متفرقه مواجه می‌شوی. در آنکارا نیز به سال ۲۰۲۱ در کتابخانه ملت که بزرگترین کتابخانه ترکیه می‌باشد، شاهد برگزاری نمایشگاهی درباره ابراهیم متفرقه و آثار منتشره‌اش بودم.

در مقابل موزه چاپ و نشر تبریز که حاصل زحمات مجموعه‌داران دلسوز این شهر می‌باشد، هنوز بعد از سال‌ها صاحب مکانی در شأن صنعت چاپ نشده است. زمانی وعده داده شده بود که مدرسه تاریخی محمدیه تبریز (فردوسی کنونی) به این موزه تحویل داده خواهد شد ولی هنوز موزه صنعت چاپ تبریز بی‌مکان است و در هیچ جایی مجسمه‌ای از میرزا زین‌العابدین تبریزی نصب نشده است. البته بهتر است بگوییم احساس نیاز و دغدغه‌ای برای این اتفاق به وجود نیامده است.

آیدین سرداری‌نیا