به گزارش صاحب دیوان، بطور خلاصه در میان محققان تاریخ دو نظر غالب درباره حضور ترکان در آذربایجان وجود دارد. ۱- نظری که حضور ترکان در آذربایجان را با اسلام آوردن ترکان و تشکیل امپراطوری عظیم سلجوقی توسط ترکان اوغوز می دانند. اساس نظر اینان بر کوچ طوایف ترک به غرب از جمله آذربایجان می باشد.این نظر در میان محققین غربی و تا بیست سال قبل در ترکیه غالب بود.البته نظر اینان درست است ولی در ادامه خواهیم دید که کامل نیست. ۲- محققینی هستند که حضور ترکان را براساس توپونیم ( اسامی جغرافیایی)، هیدرونیم ها ( اسامی رودها و چشمه ها) و ائتنونیم ها(اسامی طوایف), آثار باستانی، تمدن کورقان( شیوه دفن ترکان قدیم که مختصری از شرح آن در کتاب هرودوت آمده) ، کلمات ترکی مندرج در کتیبه های باستانی اقوام و دولتهای چند هزار سال قبل در آذربایجان و بین النهرین و اخیرا قرائتهای نوین در کتیبه ها و نوشته های تاریخی باستانی نظیر کتیبه های ایلامی، سومری و حتی آنچه که آنرا منسوب به شاهان هخامنشی می کنند توسط اساتیدی چون آقایان دکتر نوبری، استاد حسنی و استاد شربیانی همه و همه نشاندهنده حضور غالب ترکان در آذربایجان باستان است.
در واقع براساس اسناد فوق، ترکان بومیان آذربایجان بوده و حتی براساس تئوری اورمو، ترکان از اطراف دریاچه اورمیه برخواسته و به اطراف و اکناف از جمله آلتای رفته و در سده های اولیه اسلامی دوباره در قالب کوچ ترکان اوغوز- قبچاق دوباره به آنایوردشان برگشته اند. در حقیقت با آمدن ترکان اوغوز فرآیند تشکیل ملت ترک آذربایجان تکمیل شد بطوریکه ترکان ملت غالب در آذربایجان گشتند.
در اینجا سوالی مطرح می گردد که آیا آذربایجان آن زمان یکدست ترک بود؟ جواب خیر است.عشایر، طوایف بدوی از نظر ساختار تمدنی( مردمانی که فقط دامپرور بودند و با کشت و کار علاقه ای نداشتند مانند طوایف عشایر که زندگی مانند مردمان امروزین طوایف جلالی، شیکاک، هرکی، زرزا و غیره داشتند)، کولونی های مذهبی مسیحی و جوامع کوچک مدنی ( مانند ارامنه و نسطوری ها) هم در آذربایجان زندگی می کردند که نقش کوچکی در ساختار تمدنی آذربایجان داشتند چرا که تاکنون یک ساختمان، شی فلزی یا گلی و یا هر چیز دیگر مربوط به عشایر نه از زیر زمین و نه در روی زمین پیدا شده است.و نقش کولونی های مذهبی فقط و فقط حول ساخت کلیسا و معابدشان موج می زد.
البته هدف از این توضیحات تحقیر هیچ عنصر فرهنگی نیست بلکه توضیح این است که بعضی طوایف دیرتر وارد مدار تمدنی شده اند چرا که در همین قرن ۲۱ اوضاعشان اینطور است وای به حالشان در هزار سال قبل که به ادعایشان حاکم بر آذربایجان بودند.
دکتر توحید ملک زاده
