کریم میمنت نژاد – پژوهشگر تاریخ
بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بازار تبریز از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد، اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز از چندین راسته و تیمچه و سرا تشکیل شده که تیمچه امیر از این میان بزرگترین گنبد و تیمچه مظفریه با شکوه‌ترین معماری را داراست. بازار تبریز هم اکنون بزرگترین مجموعه به هم پیوسته و مسقف آجری دنیاست که در سال ۱۳۵۴شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
طاق‌ها و گنبدهای مقرنس بلند آن، سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی قرار گرفته‌اند، این بازار را نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی ساخته‌است. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچه‌ها و وجود تعدادی مدرسه و مسجد نیز به این مجموعه اهمیت و امتیازی خاص داده‌اند.
پیش‌تر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. از اواخر دوره فتحعلی‌شاه مجددا بخشی از راه ابریثم بانام راه طرابوزان به تبریز رونق یافت و مورد استفاده تجار قرار گرفت طوریکه در سال 1250 ق. بیش از صد بازرگان ایرانی در ارزروم، درمسیر تبریز-طرابوزان، مستقر بودند که کالاهای تجاری را ظرف 18 تا 20 روز از بایزید به تبریز می‌آوردند.
با وجود اینکه مسیر تبریز-تفلیس کوتاه‌تر و امن‌تر بود، با این همه رونق تجاری بندر طرابوزان و تمایل انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها برای ارسال کالاهای خود از این مسیر که برعکس مسیر تفلیس تحت سیطره روس‌ها نبود، باعث شد شاهراه تبریز- طرابوزان به عنوان مهم‌ترین مسیر تجاری ایران و اروپا طی قرن نوزدهم میلادی محسوب شود. بازرگانان اروپایی کالاهای خود را از طریق کشتی از دریای مدیترانه به دریای سیاه و بندر طرابوزان می‌آوردند و از طریق یونانیان مقیم بازار تبریز و سپس انگلیسی‌ها و گرجی‌ها اقدام به خرید و فروش می‌کردند طبق محاسبات سارتیژ، سفیر فرانسه در ایران در خلال سال‌های 1259 و 1260 ق / 1844 و 1845 م، واردات کالاهای اروپایی به ایران از راه‌های منتهی به تبریز یک میلیون و 806 هزار و 368 تومان برابر با 21 میلیون و 676 هزار و 416 فرانک فرانسه بوده است، در حالی که در همان موقع کل اجناس اروپایی وارد‌شده به مهم‌ترین بندر تجاری ایران در جنوب یعنی بوشهر، برابر با 555 هزار و 625 تومان معادل شش میلیون و 667 هزار و 500 فرانک فرانسه بود که حدود یک‌سوم ارزش کالاهای وارد‌شده از تبریز است.
در همین دوره زمانی صادرات ایران به اروپا از طریق تبریز، معادل یک میلیون و 946 هزار و 562 تومان برابر با 23 میلیون و 358 هزار و 744 فرانک فرانسه بود و کل صادرات از بوشهر به مقصد انگلستان و هند 385 هزار و 400 تومان برابر دو میلیون و 524 هزار و 800 فرانک فرانسه بود.
این آمار نمایانگر آن است که ارزش کالاهای صادرشده از تبریز به خارج از کشور بیش از پنج برابر کالاهایی است که از بوشهر صادر شده و نیز نشانگر تراز مثبت تجاری ایران با اروپاست. کالاهای صادراتی عمدتاً شامل غلات، تنباکو، نمک، اسب، خشکبار، منسوجات، قماش و ابریشم و فرش بوده است و کالاهای وارداتی بیشتر آهن، فولاد، چوب، پارچه‌های انگلیسی، چرم، کاغذ، ادویه، شکر، قند، تفنگ و فلزاتی چون مس و طلا بودند(هما ناطق، ایران در راهیابی فرهنگی 1834 تا 1848، پاریس: انتشارات خاوران، صص219-229)
بازار تبریز با داشتن حدود ۵۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، بیش از هفتاد گونه شغل، سی و پنج باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان و ۹ باب مدرسه دینی، به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز شناخته می‌شود.
هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده‌است.
این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعه کاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانه مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیله پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند.
نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری قمری ، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است و اکثر جای‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند.
اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه‌می باشند که طبقه زیرین مخصوص انبار کالا ،طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است.
نقش بازار تبریز روز به روز کم رنگ تر می شود.
پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی دولت عثمانی و ظهور بلشویسم پس از انقلاب اکتبر در روسیه، تجار تبریزی متوجه بازارهای اروپا شدند. علاوه بر این گشایش کانال سوئز از یک‌سو و آغاز حکومت پهلوی و سیطره دولت بر اقتصاد ضربه‌هایی پیاپی بر اقتصاد این شهر وارد آوردند.
یکی از مهم‌ترین دلایل افول بازار تبریز نخست گشایش کانال سوئز بود که راه‌های شمالی کشور را از رونق انداخت و دیگر اینکه با توقف حمل و نقل از طریق روسیه. حجم تجارت با شوروی کاهش یافت، انتقال عمومی از طریق خلیج فارس انجام می‌شد و اجناس از طریق بوشهر و بغداد به کشور می‌رسیدند. در اوایل قرن بیستم، سهم واردات تبریز از 20 درصد در اول قرن به هفت درصد در ربع قرن کاهش یافت و صادرات نیز از 14 درصد به هشت درصد سقوط کرد که با ادامه این روند شهرهای اصفهان و شیراز مرکز تجارت شدند.( چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، 1388، صص 150 تا 164)
با تصرف تبریز توسط روس‌ها پس از قرارداد 1907 بسیاری از نخبگان شهر مجبور به مهاجرت شدند. مبادلات تجاری، سیاسی و فرهنگی تبریز با قفقاز قطع شد. جنگ جهانی اول و انقلاب بلشویکی روسیه به جایگاه تبریز آسیب زد. تاجران بزرگ تبریز با اروپا عمدتاً از طریق روسیه یا عثمانی در تماس بودند و حتی در سن‌پترزبورگ، مسکو، باکو و ایروان دفتر داشتند، اما با انقلاب روسیه و بعدها تحولات ترکیه، تجارتشان را از دست دادند.
با ادامه این روند نقش تجارت در بازار تبریز در از اوایل حکومت پهلوی اول تا کنون به موارد تجارت عمده قالی ایران تقلیل یافته است و مهم‌ترین اقلام صادراتی چون خشکبار و پوست و چرم، و واردات عمده آن به پارچه، قند و چای محدود گردیده است شاید بتوان گفت زنگ خطر اقتصاد زنده بازار تبریز به صدا درآمده است اگر گوش شنوایی باشد. امید آنکه دست اندرکاران و تاجران بزرگ تبریزی نسبت به ارتقای جایگاه واقعی بازار تبریز همت نمایند.
وضعیت عمرانی بازار تبریز:
با عنایت به ثبت جهانی بازار تبریز متولی حفظ و نگهداری اصلی بازار تبریز بر عهده واحدی از سازمان میراث فرهنگی استان قرار گرفته است که با بررسی های بعمل آمده اکنون بیشترین اقدامات انجام شده درحد ارائه راهنمایی ها و اصول تئوری نگهداری و اظهار نظر در خصوص استعلام های انجام شده می باشد که با بودجه محدود سازمان میراث فرهنگی انتظار بیشتری هم نیست که با این روند هر روز بر تخریب این سازه بزرگ بی نظیر تاثیر فاجعه باری میگذارد چراکه برای سرپا نگه داشتن این سازه بسیار بزرگ با پیچیدگی های کالبدی معماری و فرایند پویای زندگی اجتماعی و اقتصادی بازار با وجود نیروی انسانی بسیار و بودجه بسیار کم این پایگاه امکان مدیریت بهینه بازار از طرف این واحد میراث بیش از وضعیت فعلی ممکن نخواهد بود.
وضعیت اسناد مالکیت مغازه ها و تیمچه های بازار:
با بررسی بعمل آمده قاطبه مغازه های داخل بازار تاریخی تبریز از لحاظ سند مالکیت هیچ ساماندهی صورت نگرفته و بیشتر به صورت قبض های اربابی و بنجاق های یکجای اربابی و بعضا اوقافی می باشد که مشکلات عدیده ای از لحاظ نقل و انتقال بهمراه داشته است و مشکل اساسی آن عدم مراجعه فروشندگان به شهرداری در زمان نقل و انتقال می باشد که با وجود رقم های میلیاردی این نقل و انتقالات هیچ سهمی بعنوان سهم شهرداری پرداخته نمی شود و فقظ تعداد انگشت شماری که به علت عدم وجود سند مالکیت علاقه دارند برگ های عوارض مشاغل را بعنوان مدرک مالکیت سرقفلی داشته باشند در حین نقل و انتقال اختیارا مراجعه به شهرداری نموده و مبلغ سه درصد کل مبایعه نامه را پرداخت نموده تا اسم برگ عوارض مشاغل به نام خریدار و مالک سرقفل جدید در سیستم عوارض شهرداری ثبت گردد.
مشکل بسیار اساسی دیگر در خصوص نداشتن اسناد مالکیت رسمی باعث می شود پس از فوت صاحب سرقفل فرزندان و وراث نتوانند تصرف مالکانه داشته باشند و اکثر حجره ها توسط اشخاص غیر تصاحب شده و نگهداری از آنها صورت نمی گیرد.
ارباب ها هم بعلت عدم تکافوی انگیزه برای هزینه کرد نگهداری ازین بناها توجه لازم را ندارند ارباب فقط سالانه حق اربابی ناچیزی از سرقفل دریافت می کند که کل این هزینه در قبال مخارج تعمیر و نگهداری بازار مبالغ ناچیزی می باشد اکنون انگیزه داشتن سند رسمی می تواند این توجیه را برای ارباب برای مخارج نگهداری تامین نماید..
وضعیت بناهای خاص اجتماعی در بازار تبریز:
یکی از شاخصه های بسیار مهم بازار تبریز زندگی اجتماعی مردم درون بازار اعم از وجود مساجد و حمام ها و یخچالهای طبیعی و زورخانه های قدیمی و سرای های زیبایی که جاذبه بالایی برای صنعت گردشگری بشمار می آیند اما با توجه به مسائل مالکیتی و عدم استطاعت مالی سازمان میراث فرهنگی بیشتر آنها ضمن تخریب و فرسایش بعنوان کارگاه و انبار و بعضا تعطیل و متروک شده هستند.
