امروز هفدهم فروردین‌ماه مصادف است با یک‌صد و یکمین سالگرد قیام شیخ محمد خیابانی و آغاز نهضت آزادیستان، نهضتی که شیخ محمد خیابانی در دوران پر اختناق تاریخ معاصر ایران شکل داد.
هرچند بقول لسان‌الغیب خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود، لیکن بررسی کارنامه نهضت نشان از تأثیرات شگرف آن دارد. احیای خانه این روحانی بیدارگر و تبدیل آن به خانه موزه یکی از اقداماتی بود که در راستای زدودن غبار نسیان از چهره این شهید راه آزادی و سعادت ملت ایران انجام شد و به نظر می‌رسد تأسیس این خانه موزه در شهر تبریز در احیای هویت تاریخی محله خیابان بی‌تأثیر نبوده و در آینده تأثیرات آن نمود بیشتری در چهره فرهنگی تبریز خواهد داشت. آنچه در پی خواهد آمد واکاوی مختصر این تأثیرات است که به مناسبت سالروز قیام شیخ محمد خیابانی تنظیم شده است.
خیابان، یکی از محله‌های قدیمی تبریز
محله موسوم به خیابان در تبریز، یکی از محله‌های قدیمی این شهر تاریخی محسوب می‌شود، این محله از پشت دروازه‌ای به همین نام (خیابان، یکی از دروازه‌های هشتگانه باروی تبریز است که از سوی نجفقلی خان دنبالی حاکم وقت تبریز پس از زلزله مهیب سال ۱۱۹۳ هجری قمری، بر گرداگرد شهر تبریز احداث شده است) آغاز و به سمت شرق امتداد می‌یافت. یکی از شاهراه‌های ارتباطی تبریز با شرق و مرکز کشور، از طریق این محله و دروازه خیابان به درون باروی تبریز راه داشت و مسجد کبود از قرن نهم هجری بمانند قراولی پاینده در این گذرگاه تاریخی، شاهدی بر تاریخ پرفراز و نشیب تبریز بود.
جولز جوزف آگوستین لورنس هنرمند نقاش که در سال ۱۸۷۲ میلادی (مقارن با سلطنت محمد شاه قاجار) از تبریز بازدید کرده اثری بنام مسجد کبود دارد که هم‌اینک در موزه فابر شهر مون پلیه فرانسه نگهداری می‌شود، هنرمند فرانسوی در این نقاشی مسجد کبود را در سال‌های پس از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳هجری قمری و در یک روز زمستانی به تصویر کشیده، در این تابلو بقایای مسجد و محوطه اطراف آن با برف پوشیده شده و کاروانی از شتران در مقابل آن دیده می‌شود که به سمت شرق در حرکت است.
این راه کاروانرو همان مسیری است که برخی محققان آن را یکی از شاخه‌های جاده تاریخی موسوم به جاده ابریشم می‌دانند، گذرگاهی که به‌عنوان اولین خیابان تبریز به خیابان مشهور شده و پس از احداث خیابان فعلی امام خمینی (ره)، که از ضلع جنوبی مسجد کبود عبور می‌کند، رونق گذشته را از دست داده و به کهنه خیابان مشهور شد، کهنه خیابان از مقابل مسجد کریم‌خان تا پشت دروازه خیابان امتداد می‌یافت و تا قبل از احداث میدان فعلی شهید بهشتی و تأسیسات تجاری اطراف آن صنوف مختلفی در این خیابان فعال بودند. مسجد و یخچال کریم‌خان آثار بازمانده از دوره قاجار در ابتدای کهنه خیابان قرار داشتند، این مسجد و یخچال منسوب‌اند به کریم‌خان کدخدای محله خیابان در عهد قاجار، نادر میرزا مؤلف کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز که در دوره ناصری در تبریز ساکن بوده در یادداشت‌های خود ضمن معرفی محله خیابان می‌نویسد: «کدخدای این کوی امروز کریم‌خان است. او جوانی است باهوش و این کار از نیایش بدو مانده که نام او نیز کریم‌خان بوده، به روزگار نایب‌السلطنه عباس میرزا مردی شناخته شده و کارگذاری نیک بود.»
مسجد کریم‌خان در مبارزات ضد استبدادی مردم تبریز در صدر مشروطه یکی از کانون‌های مبارزاتی مردم علیه استبداد قاجاری بوده و شیخ محمد خیابانی از رهبران مردم تبریز در مبارزات ضد استبدادی و مشروطه‌خواهی که خود ساکن محله خیابان بوده، چندین سال در این مسجد نماز جماعت اقامه کرده است.
این محله در دوره مشروطه یکی از سنگرگاه‌های سترگ مردم تبریز به رهبری باقرخان، سالار ملی در برابر نیروهای مستبدین بوده و نقش مؤثری در جریان این نبردها و مقاومت‌های سرنوشت‌ساز ایفا کرده و نام سالار ملی مشروطه ایران با نام محله خیابان عجین شده است.
راه‌اندازی خانه موزه شیخ محمد خیابانی
با آنکه در پی ایجاد تغییرات اساسی در بافت تاریخی و شهری این محله به‌ویژه در چهارراه (میدان فعلی) شهید بهشتی (منصور سابق) نشانی از کهنه خیابان برجای نمانده است، اما راه‌اندازی خانه موزه شیخ محمد خیابانی در خانه این روحانی مجاهد و بیدارگر، با توجه به ارتباطات این شخصیت با مسجد کریم‌خان به‌عنوان یکی از عناصر شاخص تاریخی محله خیابان، وسعت محور گردشگری در بافت تاریخی تبریز را به دنبال داشته است.
بر این اساس و با توجه به موقعیت مکانی این خانه موزه به لحاظ قرار گرفتن آن در محل تلاقی دو محور گردشگری مهم در درون بافت تاریخی شهر تبریز، خانه موزه شیخ محمد خیابانی می‌تواند نقش مؤثرتری در احیای هویت تاریخی و فرهنگی محله خیابان ایفا کند.
از منظر دیگر شکل‌گیری خانه موزه‌ای با کارکردهای پژوهشی نویدبخش تأثیرگذاری این مرکز در پژوهش‌های تاریخ معاصر ایران با محوریت تبریز و آذربایجان است. هرچند مغفول ماندن چند دهه‌ای شخصیت، آرا و افکار شیخ محمد خیابانی و کارنامه نهضت آزادیستان کار گردآوری محتوای نمایشی این خانه موزه را سخت می‌کرد، اما در مسیر مطالعات انجام شده بدین منظور آثار ارزشمندی به دست آمد که علاوه بر تأمین محتوای نمایشی مدنظر، این موزه را صاحب آرشیو پژوهشی غنی و ارزشمندی به‌ویژه در حوزه اسناد تاریخی کرده است.
کوتاه سخن آنکه در حال حاضر با وجود نوپایی خانه موزه شیخ محمد خیابانی در عرصه موزه‌داری ایران، حرکت‌های تأثیرگذار و ارزشمندی چون، نصب تندیس شیخ محمد خیابانی در مرکز ثقل این محله تاریخی (میدان شهید بهشتی کنونی)، نام‌گذاری ایستگاه‌های قطار شهری و اتوبوس‌های تندرو تبریز بنام شیخ محمد خیابانی و سالار ملی در محله خیابان را می‌توان سرآغازی بر این تأثیرات دانست.
مهدی بزاز دستفروش، رئیس امور موزه‌های آذربایجان شرقی و مدیر خانه موزه شیخ محمد خیابانی
