در زمان حکومت قاجار، هم‌زمان با حضور دولت‌های استثمارگر روس و انگلیس در ایران و بخصوص در شهر مهم و استراتژیک تبریز، آمریکایی‌ها برای جلب رضایت مردم باهدف رقابت در تصاحب منابع طبیعی ملت، در ظاهر به ایجاد بعضی از خدمات خیرخواهانه اقدام نمودند که ازجمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ایجاد انجمن خیریه برای حمایت از محرومان شهر، احداث بیمارستان آمریکایی‌ها (آمریکا مریضخاناسی) و کنسولگری آمریکایی‌ها واقع در آخر خیابان شهناز (شریعتی جنوبی) که ساختمان آن بعد از انقلاب اسلامی به نیروی انتظامی واگذار شد.
علاوه بر اقدامات مذکور، آمریکایی‌ها قبلاً باهدف ترویج دین مسیحیت، مدرسه‌ای بسیار شیک و با امکانات پیشرفته در محله لیلاوا (لیل آباد) ساختند که در سال ۱۸۸۱ (۱۲۶۱ شمسی) توسط مبلغان مسیحی آمریکایی در تبریز افتتاح شد. لازم به توضیح است هیچ‌یک از اقدامات فرهنگی و انسان‌دوستانه اجنبی‌ها صرفاً با هدف خیرخواهانه نبوده و نخواهد بود ، چون به مصداق ضرب‌المثلی که بزرگان ما از طریق تجربیات متوالی خلق کرده‌اند:
«پیشیک ده‌ده‌سی خیرینه سیچان توتماز» ترجمه و مفهوم به فارسی: «هیچ گربه‌ای محض رضای خدا موش نمی‌گیرد.»
حسین امید در کتاب «تاریخ فرهنگ آذربایجان» در صفحه ۸۹، در مورد مدرسه مموریال نوشته است:
«نخستین مدرسه‌ای که از طرف میسیونرهای آمریکایی در تبریز افتتاح شده است موسوم است به مدرسه مموریال که به معنی یادگاری است. این مدرسه در سال ۱۸۸۴ میلادی (۱۲۶۲ شمسی) افتتاح شده است. در این مدرسه علاوه بر مواد ابتدائی، مواد تحصیلی متوسطه نیز تدریس می‌شد.
در سال‌های نخستین تأسیس، مدرسه مموریال اهمیتی نداشت. شاگردان آنجا منحصر به ارامنه و خارجی‌ها بودند. عده آن‌ها نیز محدود بود ولی بعدها مدرسه مزبور اهمیت یافت. جمعی از محصلین مسلمان نیز در آن مدرسه تحصیل می‌کردند. پس از مشروطیت و نهضت فرهنگی، مدرسه مموریال بر اهمیت خود افزود و در سال‌های بعد دوازده کلاسه شد.
زبان رسمی این مدرسه انگلیسی بود و مدرسه برنامه مخصوصی داشت. مدرسه مموریال نزدیک به پنجاه سال (از سال ۱۲۶۳ – ۱۳۱۸شمسی) در تبریز فعالیت کرد و درنهایت بعد از فشار وزارت فرهنگ، مجبور به قبول برنامه رسمی وزارت فرهنگ و بالاخره در سال ۱۳۱۸شمسی به‌کلی منحل شد. همچنین، طبق نوشته زنده‌یاد حسین امید، در تبریز هم‌زمان با مدرسه مموریال آمریکایی‌ها، مدرسه روس‌ها، مدرسه فرانسوی‌ها و چند مدرسه خارجی دیگر فعالیت می‌کردند.»
به‌طوری‌که در متن بالا مشاهده شد. در مورد تاریخ دقیق تأسیس مدرسه مموریال (مدرسه آمریکایی‌ها) بین مورخین اختلاف نظر وجود دارد، ولی از متن نوشته‌ای که در گوشه چپ تصویر اصلی گزارش درج‌شده، تاریخ دقیق تأسیس را سال ۱۸۸۱ میلادی (۱۲۶۰ شمسی) نشان می‌دهد.
این مدرسه به‌خاطر موضع‌گیری بعضی از اساتید آن در انقلاب مشروطیت نزد مردم تبریز ارزش بخصوصی داشت. به‌طوری‌که دو تن از معلمان این مدرسه ازجمله هوارد باسکرویل امریکایی (معلم تاریخ) و سید حسن شریف‌زاده (معلم تاریخ بین‌الملل)، در جنگ انقلاب مشروطیت به آزادیخواهان مشروطه پیوستند و درنهایت، در همین راه کشته شدند و پس از مشروطیت و نهضت فرهنگی، ارزش مدرسه مموریال نزد مردم دوچندان شد.
کسروی که خودش دانش آموخته مدرسه مموریال بود، در مورد این مدرسه می‌نویسد:
«پیش از جنبش مشروطه و همچنین در سال‌های نخست آن جنبش، مدرسه آمریکاییان در تبریز نزد آزادیخواهان ارجی داشت، زیرا یگانه جایگاهی بود که زبان انگلیسی و دانش اروپایی درس داده می‌شد و بسیاری از جوانان بیدار مغز به آنجا آمدورفت داشتند و در این هنگام نیز داستانی به همبستگی میان آن مدرسه با جنبش مشروطه پدید آمد و آن پیوستن هوارد باسکرویل، یکی از آموزگاران آنجا به مجاهدین تبریز و کشته شدن او در راه مشروطه ایران بود.»
بعد از تأسیس مدرسه مموریال، تا سه چهار سال اول تأسیس، برای تحصیل فقط از فرزندان کارکنان کنسولگری کشورهای خارجی ازجمله؛ انگلیس، فرانسه، ترکیه، لهستان و… همچنین از دانش آموزان مسیحی شهر به‌خصوص از ارامنه تبریز پذیرش می‌شد. ولی از سال ۱۲۶۴ مسئولین مدرسه تصمیم گرفتند از فرزندان سایر ادیان ازجمله مسلمانان نیز ثبت‌نام نمایند. همچنین با توجه به اینکه تعدادی از اساتید این مدرسه از کشور انگلیس بودند؛ لذا اولین بار ورزش فوتبال ایران توسط مدرسان خارجی (به‌خصوص مدرسین انگلیسی) مموریال، در شهر تبریز پایه‌گذاری شد.
تقریباً از سال ۱۲۶۵ به‌طور رسمی محصلان با معلمان مدرسه ترکیب‌شده و در بازی با توپ شرکت می‌کردند. از آن تاریخ به بعد، تیم فوتبال مدرسه مموریال، متشکل از دانش آموزان فرزندان کارکنان کنسولگری‌ها، مسلمانان و مسیحیان (ارامنه تبریز) در بین مردم تبریز مشهور و زبانزد شد. ، لذا می‌توان گفت اولین بار ورزش فوتبال ایران از این مدرسه ظهور کرده و اولین تیم فوتبال ایران در سال ۱۲۶۵ شمسی در مدرسه مموریال تبریز شکل گرفته است.
بعد از رواج این ورزش در سایر نقاط شهر تبریز، باشگاه مدرسه مموریال، در اکثر مسابقات قهرمانی مدارس تبریز و حتی سایر شهرهای ایران شرکت کرده و بارها مقام قهرمانی را کسب کرد. در ضمن، بعد از افتتاح مدرسه مموریال، مدرسه فرانسوی‌ها، مدرسه روس‌ها، مدرسه انگلیسی‌ها و مدارس سایر کشورها، در تبریز گشایش یافته بود. لازم به ذکر است تا سال ۱۲۹۵ تیم فوتبال مدرسه مموریال یکی از تیم‌های قدرتمند تبریز محسوب می‌شد، ولی بعد از مدتی رفته‌رفته از اوج خود فاصله گرفت و تا اینکه در سال ۱۳۱۰ اعتبار خود را از جایگاه اول فوتبال تبریز از دست داد.
طرح پیشنهادی برای تأسیس موزه ورزش آذربایجان
ساختمان مدرسه در زمینی به مساحت تقریبی ۶۰۰ مترمربع در سه‌طبقه (زیرزمین، طبقه همکف، طبقه اول) که حداقل با ۱۵ اتاق و انواع سالن و راهروهای کوچک و بزرگ که جمعاً با ۱۶۰۰ مترمربع زیربنا در سال ۱۲۶۱ تأسیس شد. همچنین خارجی‌ها در کنار این مجموعه آموزشی، ساختمانی دوطبقه برای سکونت و دفاتر اداری و آشپزخانه و… ساخته بودند که طبق اظهار پیشکسوتان در نزدیک میدان فوتبال واقع‌شده بود. متأسفانه این ابنیه زیبا و تاریخی (ساختمان مسکونی و اداری مدرسه مموریال) در سال ۱۳۱۸ تخریب و زمین آن به اداره فرهنگ وقت (آموزش‌وپرورش کنونی) واگذار شد.
خوشبختانه ساختمان مدرسه مموریال، در خیابان شریعتی یا همان شهناز سابق، در حیاط درونی دبیرستان پروین سابق با مالکیت اداره آموزش‌وپرورش استان تقریباً سالم مانده است، پیشنهاد می‌شود؛ شهرداری تبریز به کمک اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان، با کمترین هزینه، نسبت به تملک این ساختمان و تبدیل آن به موزه ورزش آذربایجان که ورزش‌های کشتی، دوچرخه‌سواری، والیبال، کاراته و سایر رشته‌های ورزشی را شامل می‌شود، اقدام کنند تا در تبریز بزرگترین موزه ورزش منطقه، در ساختمان تاریخی مموریال تأسیس شود.
در سال ۱۲۶۲ اولین میدان فوتبال ایران در حیاط این مدرسه احداث شده بود که تا دهه سی پذیرای مسابقات مهم منطقه و بخصوص شهر تبریز بود. متأسفانه در دهه سی زمین میدان فوتبال مموریال به اداره آموزش‌وپرورش واگذار شد که در همان سال‌ها در این زمین تأسیسات آموزشی احداث شد و اکنون هنرستان نامیده می‌شود.
همچنین، اولین بلیت تاریخ مسابقات فوتبال ایران توسط این مدرسه چاپ و در تبریز استفاده شده است و اولین کتاب ورزشی در ایران به نام «دستور ورزش»، توسط ابراهیم‌خان صنیع‌الوزرا دانش آموخته مدرسه مموریال در تبریز ترجمه و چاپ و در سایر شهرهای ایران پخش و استفاده شده است.
روزنامه اطلاعات، در مورد اولین بلیط تاریخ فوتبال ایران چنین آورده است:
«در اردیبهشت‌ماه سال۱۳۰۶، در رضائیه (ارومیه) مسابقه فوتبالی بین شاگردان مدرسه آمریکایی تبریز [مموریال] به سرپرستی«ویلسن» رئیس مدرسه و شاگردان مدرسه آمریکایی رضائیه برگزار شد که این مسابقه به سود شاگردان مدرسه تبریز خاتمه یافت. در این مسابقه برای اولین بار به‌منظور تأمین هزینه رفت‌وآمد شاگردان مدرسه تبریز، بلیط فروخته شد. »
کتاب «دستور ورزش»، اولین کتاب ورزشی ترجمه شده در ایران است. این کتاب توسط ابراهیم‌خان صنیع الوزرا (دانش آموخته مدرسه مموریال تبریز) در سال ۱۳۰۱ شمسی در تبریز ترجمه و چاپ شده است.
علاوه بر موارد فوق، اکثر بزرگان فوتبال تبریز که در فوتبال ایران نقش بسزایی داشته‌اند، برای اولین بار با ورزش فوتبال، در «میدان فوتبال مدرسه مموریال» آشنا شده‌اند که ازجمله می‌توان به آقایان حسین صدقیانی، حاج جعفر اندرابی، رسول مدد نوعی، عارف قیلزاده و… اشاره کرد.
گزارش از ایوب نیکنام لاله، محقق و پژوهشگر تاریخ تبریز
