بشر از ۴هزار سال ق. م، پس از کشف طلا، با کاربرد نقره آشنا بوده است. نقره فلزی است که مانند طلا و مس به‌صورت خالص در طبیعت موجود است، ولی بیشترین مقدار آن از سنگ معدن استخراج می‌شود. آثار کشف‌شده در تپه‌های سیلک کاشان متعلق به هزاره چهارم ق. م، یادآور این نکته است که مردم این ناحیه از ایران با کاربرد این فلز پالایش و ساخت اشیای سیمین، آشنایی کامل داشته‌اند.
نقره یکی از فلزات گران‌بها به شمار می‌رود و بیشتر کاربردهای آن نیز ناشی از قابلیت‌های آن به عنوان یک فلز گران‌بها و همچنین قابلیت رسانایی بالای آن است. در سال‌های اخیر بیشترین مصرف نقره به ترتیب در بخش صنعت (به‌ویژه صنایع الکترونیک)، ساخت جواهرات و ساعت لوازم تزئینی، تولید سکه و مدال، عکاسی و ساخت ظروف و لوازم غذاخوری بوده است. از دیگر کاربردهای نقره می‌توان به ساخت آینه و دوربین، به عنوان کاتالیزور فرایندهای شیمیایی، ملغمه پر کردن دندان و ساخت برخی سازهای موسیقی اشاره کرد. ضمن اینکه سکه‌ها و شمش‌های نقره برای سرمایه‌گذاری و به‌عنوان پناه امن سرمایه به کار می‌روند.
نقره به لحاظ فرهنگی یکی از فلزات نجیب و از نظر تجارتی عنصری گران‌بها محسوب می‌شود. گرچه قدمت پیدایش نقره به ۶۰۰ سال قبل از میلاد تعلق دارد اما از آن تاریخ نیز به عنوان یکی از فلزات گران‌بهای زینتی موردتوجه جوامع بشری قرار گرفته است. در این بین استان آذربایجان شرقی از کانون‌های صنایع‌دستی ایران محسوب می‌شود که یکی از رشته‌های صنایع‌دستی استان هنر و صنعت نقره‌کاری است. گوشه و کنار کهن شهر تبریز هنرمندان نقره‌کار تبریزی مشغول حکاکی و خلق آثاری زیبا و بدیع از نقره هستند. هنر نقره به سبک تبریز، حکاکی و قلم‌زنی بدون استفاده از چکش است، بدین ترتیب که با استفاده از قلم فولادی با نیروی دست بر روی فلز نقره کنده‌کاری انجام می‌شود. درحالی‌که سبک اصفهانی قلم‌زنی با چکش انجام می‌شود.
استان آذربایجان شرقی از کانون‌های صنایع‌دستی ایران محسوب می‌شود؛ و یکی از رشته‌های صنایع‌دستی استان هنر و صنعت نقره‌سازی است. صنعت نقره‌سازی از دیرباز در تبریز رواج داشته است. نقره‌سازی از سال ۱۹۱۵ میلادی از ترکیه برای اولین بار به تبریز آمده و لذا نقره‌کاران بیش از دیگر نقاط کشور در تبریز دیده می‌شوند. نقره از فلزات گران‌بها به شمار رفته و از آن در صنایع جواهرات و لوازم تزئینی، ظروف و لوازم تجملی آشپزخانه و غذاخوری استفاده می‌شود.
نقره‌سازی تلفیقی از هنر و صنعت تلقی می‌شود. از این نظر که نقش‌ها در کار نقره سازی، از روحیه هنرمند نقره‌ساز الهام گرفته می‌شود، این کار را به عنوان هنر می‌توان معرفی کرد و از این جهت که تولیدات این کار مثل تولید ظروف کاربردی است، این کار را به عنوان صنعت هم می‌توان نام برد.
به‌علت مهاجرت ارامنه در دوران جنگ جهانی اول به ایران و به دلیل اینکه بخش عمده ارامنه آن دوران برای گذران زندگی و امرار معاش در تبریز به کار نقره روی آوردند، سبب شد تا بیشتر اساتید هنر نقره از هم‌وطنان ارامنه‌ای باشد.
هنر نقره به سبک تبریز، حکاکی و قلم‌زنی بدون استفاده از چکش است، بدین ترتیب که با استفاده از قلم فولادی با نیروی دست بر روی فلز نقره کنده‌کاری انجام می‌شود.
شیوه تولید سنتی، حکاکی با استفاده از قلم‌هایی خاص، ترکیبی بودن هنر مذکور که نقایص آن را به حداقل می‌رساند، تنوع در آثار تولیدی و کاربردی بودن آن‌ها، مقاوم بودن آثار کاربردی در هنگام استفاده، قابلیت احیا، بازسازی و مرمت آثار از جمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این هنر است.
حکاکی روی نقره بر روی ورقه‌هایی از آلیاژ نقره و مس پس از پیاده کردن طرح اولیه، با قلم‌زنی و بنا به ضرورت طرح، برش‌کاری، خم‌کاری، لحیم‌کاری و در نهایت کمک گرفتن از برخی توانمندی‌های علوم و فنون مختلف همچون فعالیت‌های شیمیایی، در قالب برخی ظروف، وسایل و تابلوهای هنری و غیره انجام می‌شود.
چهار نوع قلم مادر (خط)، قلم سایه (شوت)، قلم جزقلی، قلم ترتر در حکاکی روی نقره استفاده می‌شود. شیوه تولید سنتی، حکاکی با استفاده از قلم‌هایی خاص، ترکیبی بودن هنر مذکور که نقایص آن را به حداقل می‌رساند، تنوع در آثار تولیدی و کاربردی بودن آن‌ها، مقاوم بودن آثار کاربردی در هنگام استفاده، قابلیت احیا، بازسازی و مرمت آثار از جمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این هنراست.
بعد از انتقال طرح به‌وسیله قلم مادر خطوط اصلی را حکاکی می‌کنند؛ تمامی طرح‌ها کامل با این قلم مشخص می‌شود و بعد از اتمام نیز خطوط اصلی طرح به‌وسیله قلم سایه داخل گل‌ها و برگ‌ها و جاهای موردنیاز را سایه می‌زنند و بعد از تکمیل شدن سایه‌ها به‌وسیله قلم جزقلی زمینه کار را که خالی مانده پر می‌کنند و قلم ترتر هم در کارهای خاصی به کار می‌رود.
بعد از اتمام قلم‌زنی با استفاده از کمانه و اره‌مویی مشبک‌کاری صورت می‌گیرد و بعد از مشبک‌کاری بر روی طرح با سمباده‌های ریز می‌کشیم تا خراش‌های روی کار از بین برود. حال بعد از آن لحیم‌کاری صورت می‌گیرد که به‌وسیله کپسول و سر پگ و لحیم نقره انجام می‌شود بعد از لحیم‌کاری طرح داخل اسیدسولفوریک انداخته می‌شود.
نقره‌سازی و هنرهای وابسته به آن در شهر تبریز با کیفیت ممتاز و توسط هنرمندان بسیاری جریان دارد. دواتگری، ملیله‌کاری، حکاکی، قلم‌زنی و سیاه‌قلم از جمله رشته‌های فعال وابسته به هنر صنعت نقره‌سازی در این استان است. زیورآلات، ظروف کاربردی و تزئینی، آئینه و شمعدان، قاب عکس و … از جمله آثار تولیدی نقره هستند.
نویده رئوف فرد
