شهر دژ بسطام در مجاورت شمالی روستای كوهپايه‌ای به همين نام در ۶ كيلومتری غرب قره‌ضياء‌الدين قرار دارد و متعلق به هزاره اول ق.م است.
به گزارش صاحب دیوان به نقل از میراث آریا، بسطام به وسیله روسای دوم يكی از امپراتوران بزرگ اورارتو كه بانی تجديد حيات اين امپراتوری است در سده هفتم ق.م در اين منطقه ساخته شده و از مراكز مهم حكومتی اين پادشاه در شمال درياچه اروميه به شمار می‌رود.
روسا در يک يادمان سنگی به خط ميخی اورارتويی كه از بسطام يافت شده و اينک در موزه ملی ايران نگهداری می‌شود، می‌گويد كه من در اينجا نه فقط يک شهر بلكه خدای هالدی (خدای جنگ اورارتوها) را نيز بر پا كردم.
سوابق پژوهشی
بسطام از سوی شعبه موسسه باستان‌شناسی آلمان در تهران و با همكاری اداره‌كل باستان‌شناسی وقت كشور در اول ژوئيه تا۳۱ اوت ۱۹۶۹به سرپرستی ولفرام كلايس مديردوم شعبه تهران و با شركت دكتر گروپ، هلنه كلايس، اشتفان كرول و با نظارت احد دربانی بازرس اداره‌كل باستان‌شناسی كشور در همان سال مورد بررسی قرار گرفت و معرفی شد.
پس از آن دكتركلايس در سال‌های ۱۳۷۲ تا اوايل انقلاب اين مكان را مركزيت پژوهش‌های منطقه‌ای اورارتو در ايران انتخاب کرد و با كاوش آن بخش زيادی از اين مركز حكومتی را در ايران مورد بررسی قرار داد.
نام شهر
بسطام براساس مفاد كتيبه سنگی آن كه به خط ميخی اورارتويی است، روساهی نيلی (شهر روسا) ناميده می‌شده است.
ويژگی اثر
بسطام شامل يک مجموعه معماری متشكل از بافت‌های مذهبی، درباری، نظامی، نگهداری، اصطبل شاهی، با حصاربندی سنگی است.
بسطام از مراكز حكومت روسای دوم (۶۸۵-۶۴۵ق.م) در شمال درياچه اروميه بوده و در پای آن يک شهر وسيع متعلق به اورارتو قرار دارد.
بسطام بزرگ‌ترين شهر دژ شناخته شده اورارتويی در ايران است.
طول دژ ۸۵۰ متر، عرض آن ۴۰۰ متر و ارتفاع آن حداكثر ۱۸۰متر با حصارها و صفه‌ها و همچنين پله‌هايی كه در صخره ايجاد شده است.
بسطام در كنار رودخانه آق‌چای كه از غرب به شرق آن جاری است، قرار دارد و به وسیله چندين دژ استحفاظی مسلط به معابر ورودی و خروجی به منطقه است.
نتايج حاصله
پروفسور كلايس طی ۱۲ سال پژوهش دراستان‌های آذربايجان غربی و شرقی كه به مركزيت اين مكان انجام داده، جمعا ۱۰۱ محوطه اورارتويی را در هر دو استان بررسی كرده و با در دست داشتن اين اطلاعات مبسوط دوران شكوفايی اورارتوها را در محور غربی_شرقی آن از گوشه رودخانه فرات در كنار مالاتيا (تركيه) تا حوالی اهر در ايران كه ۸۰۰ كيلومتر طول داشته و محور شمالی-جنوبی آن را نيز از اطراف لنينيكا (اتحاد جماهيرشوروی) تا منطقه شمال روانديز عراق حدودا ۵۰۰كيلومتر ارزيابی کرده است.
او همچنين نتايج كاوش‌های بسطام را همه ساله در مجلات Ami که به زبان‌های آلمانی-انگليسی چاپ می‌شود، گزارش کرده و با چاپ دو كتاب به نام‌های I و II Bastam كه در مورد معماری مكشوفه و اشيای به دست آمده از بسطام طی حفريات ۱۲ساله است، نتايج مبسوط آن را اعلام كرده است.
پيشنهادها
اين مكان بزرگ‌ترين سايت اورارتويی در ايران است و به عنوان پايگاه مطالعاتی منطقه‌ای برای كسب اطلاعات بيشتر از فرهنگ و تمدن امپراتوری اورارتو مورد توجه اداره‌کل ميراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان آذربایجان غربی است.
باستان‌شناسان بومی ايرانی در اين منطقه در نظر دارند تا با ادامه كاوش‌ها، سامان‌دهی آثار و حفاظت از مجموعه‌های مكشوفه، اهميت اين مكان را كه در قرن هفتم ق.م مركز حكومتی روسای دوم در شمال درياچه بوده، حفظ کنند و با ايجاد امكانات رفاهی، آموزشی و پژوهشی، خواسته پژوهشگران و بازديدكنندگان داخلی و خارجی را كه همه ساله از آن ديدن می‌كنند، فراهم آورند.
منابع و مآخذ
– مجله باستان‌شناسی و هنر ايران؛ شماره سوم تابستان ۱۳۴۸،صص۸۳-۷۷ ۲ -نظری اجمالی به شهرنشينی و شهرسازی در ايرن، محمديوسف كيانی، شهرهای اورارتو،صص۸۰-۷۸
– ۳:w.Kleiss Bastam/Rusa-Iurutur Beschribung der Urartaischen and Mittelaitichen Ruinen ۱۹۶۶
گزارش از ابراهیم خرازی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی
