آذربایجان
در دوران سوم و چهارم زمین‌شناسی و در اثر دگرگونی‌های عظیم در پوسته‌ی زمین و حرکات کوه‌زایی و فعالیت‌های آتشفشانی شدید، از دل فرات ایران که دریایی بزرگ بوده، کوه‌های بلندی چون آرارات، قفقاز، زاگرسة سهند و سبلان سربرآوردند و اینگونه فلات آذربایجان در کنار فلات ایران، شکل نهایی خود را گرفت. ارتفاع فلات آذربایجان حدود 1800 متر و ارتفاع نقاط مختلف آن بین 900 تا 1500 متر است و بخش اعظم آن (حدود 80 درصد) از کوهستان‌ها و کوه‌ها بوجود آمده‌اند. کوه‌های آذربایجان به 5 رشته تقسیم شده‌اند: 1. رشته‌کوه‌های متفرق شمالی از کوه‌های طالش تا کوه‌های آرارات بزرگ (کوه‌های قره داغ) 2. رشته‌ی غربی یا زاگرس از آرارات کوچک تا کوه‌های مکران. 3. رشته‌ی قوشه داغ و سبلان از شمال شرقی تبریز تا اردبیل. 4. رشته‌ی مرکزی سهند و بزغوش. 5. رشته‌ی جنوبی قافلان کوه و تخت سلیمان. دامنه‌های این کوه‌ها به دشت‌های تبریز، مرند، خوی، سلماس، ارومیه، میاندوآب، اردبیل، سراب، مشکین‌شهر و پلدشت ختم می‌شوند. باوجودیکه این دشت ها و جلگه‌ها فقط 20 درصد آذربایجان را فرا گرفته‌اند لیکن از لحاظ اقتصادی و انسانی اهیمت بسیاری دارند چرا که بیشتر جمعیت آذربایجان در این مناطق زندگی می‌کنند. حاصل‌خیزترین دشت آذربایجان، دشت مغان است که پست‌تر از سطح دریاهای آزاد بوده و در حدود 100 هزار هکتار وسعت دارد و توسط رود ارس از دشت‌های دیگر جدا می‌شود؛ به دلیل دمای معتدل آن در تمامی فصول سال، از مراکز تولید محصولات کشاورزی و محل قشلاق ایلات محسوب می‌شود.
به دلیل عرض بالای جغرافیایی، ارتفاع زیاد، کوهستانی بودن منطقه و هجوم گاهگاه توده های سرد سیبری، آذربایجان به شدت سرد است و در برخی نقاط درجه حرارات آن تا 20- درجه نیز می شود. شدت سرما در اوایل زمستان و به همراه برف در ارتفاعات است. از اواخر زمستان از شدت سرما کاسته می‌شود و سراسر بهار و تابستان از نعمت خنک‌ترین مناطق ایران بودن لذت می‌برد. فصل ریزش باران در فصل بهار و زمستان است و بهار بدلیل ذوب شدن برف کوه‌ها و افزایش بارندگی به فصل سیلاب‌ها و پرآبی رودها معروف است. رودهای آذربایجان از کوه‌های مذکور و برخی از کوه‌های آناطولی و کردستان سرچشمه می‌گیردند: آجی چای، زرینه رود، سیمینه رود، نازلو و شهر چای از رودخانه‌های معروف آذربایجان هستند که به دریاچه‌ی ارومیه می ریزند. دو رود بزرگ ارس و قزل اوزن نیز در شکل‌دهی اقتصادی و جغرافیایی و سابقه‌ی تاریخی سهم عمده‌ای داشته‌اند. به دلیل بارندگی و جنس خاک، آذربایجان از پوشش گیاهی متنوعی برخوردار است که حدود 15 درصد این منطقه را پوشانده است. مهم‌ترین جنگل‌های آذربایجان در ارسباران، اطراف اردبیل، خلخال و سردشت قرار گرفته‌اند. درختان بی‌ثمر و میوه‌دار آذربایجان شامل ممرز، افرا، نارون، زالزالک، بادام کوهی، بلوط، گردو، آلبالو، گیلاس، انار، فندق، سیب، گلابی و درختچه‌ها و بوته‌هایی چون زرشک، زغال اخته، گلپر و تمشک است. از انواع گیاهان این منطقه می‌توان به چمن، جارو، گون، کنگر، یوشان، خارشتر، شیرین بیان، کاکوتی، پونه، ریواس اشاره کرد. در این خطه مراکز دام‌پروری و گله‌داری بسیار فعال هستند و علاوه بر حیوانات اهلی، حیوانات شکاری بسیاری از جمله خرس و عقاب به وفور یافت می‌شوند. ثروت‌های زیرزمینی چون معادن مس، سرب، آهن زغال‌سنگ، نمک و مصالحی چون آهک، گچ و سنگ مرمر به این منطقه ارزش اقتصادی بالایی داده است. آب‌های معدنی و آب‌های گرم دامنه‌های سبلان از مزایای دیگر این منطقه محسوب می‌شوند.
تبریز
این شهر در 38 درجه و 8 دقیقه‌ی عرض شمالی و 46 درجه و 15 دقیه‌ی طول شرقی و بر گوشه‌ی شمال شرقی دشتی به وسعت 3000 کیلومتر مربع و به ارتفاع 1350 متر از سطح دریا قرار گرفته است. این دشت در آغوش کوه‌ها و تپه‌ها قرار گرفته و با شیب ملایمی تا دریاچه‌ی ارومیه امتداد دارد (مینورسکی، 1394: 31). کوه 3547 متری سهند ( اسنوند در اوستا) به فاصلهي 50 کیلومتر از جنوب شهر تبریز قرار گرفته و در حد فاصل این کوه و شهر تپه‌های بسیاری که یانیق داغ نامیده می‌شوند دیده می‌شود. کوه 1800 سرخاب (عینالی یا عینل-زینل کنونی) در شمال تبریز و در موازات کوه سهند گسترانده شده است و رشته ي پیوند کوه‌های قره‌داغ سهند نیز است. کوه ساری داغ (زرد کوه) که یادآور جنگ‌های مشروطه است در سمت شرق تبریز قرار گرفته است. کوه‌هایی چون یکه چین (دند)، بهلول، مورو (چله‌خانه) و میشو نیز در اطراف این شهر قرار گرفته اند که از فراز کوه سرخاب دیده می‌شوند.
آب تبریز از طریق رودخانه‌هایی چون “آجی چای” (تلخه رود) که از دامنه‌های سبلان سرچشمه گرفته و با پیوستن به رودهای شوری همچون دوزدوزان به رودخانه ای شور تبدیل می‌شود و در نهایت به دریاچه ی ارومیه می‌ریزد و طولانی‌ترین رود این منطقه محسوب می‌شود و “میدان چایی” (مهران رود) از کوه سلطان و سهند سرچشمه می‌گیرد، از لیقوان گذشته و به شهر می‌رسد در نهایت در حکم آباد به آجی چای می پیوندد، تامین می‌شود. در گذشته قنات‌های چون زبیده، حسن پادشاهة شاه چلپی، خواجه قاسم، قورچی‌باشی، حکم آباد، گارزان، زعفرانلو، اما‌جمعه و حاجی میرزا هاشم آقا نیز در کنار این رودخانه‌ها به تامین آب این شهر کمک می‌نمودند.
تبریز به جهت موقعیت جغرافیایی و همجواری با کوه‌های بسیار، زمستان‌هایی سرد و طولانی دارد. تعداد ماه‌های یخبندان در این شهر بیش از سه ماه است و گاه امواج سرما تا اردیبهشت و خرداد نیز ادامه می‌یابد. حداکثر دمای این شهر گاهی در تابستان تا 38+ درجه و حداقل دمای آن در زمستان گاهی تا 20ـ درجهي سانتیگراد می‌رود. اما به طور معمول دمایی میان 6 و 18 دارد. میزان بارندگی این شهر در فصول بهار و زمستان است که در گذشته متوسط سالیانه‌ای برابر 320 میلی‌متر داشت که البته این میزان در سال‌های اخیر بسیار کاهش یافته‌است. هوای شهر به طور کلی سالم است و تاریخ‌نگارانی چون شاردن، اولیا چلبی و اولئاریوس بر این باورند که هوای تبریز از سالم‌ترین آب و هوا برخوردار است که موجب بهبودی حال بیماران می‌شود. هوای شهر از دیدگاه سیاحان خارجی در ادوار مختلف نیز مورد تایید بود و همگی بر لطافت هوای این شهر صحه گذاشته‌اند.
کثرت وقوع زمین لرزه یکی از خصوصیات تبریز به شمار می رود. جنبش و حرکت خفیف زمین تقریباً هر روز در تبریز حادث می‌شود و آن را به فعالیت آتشفشانی کوه سهند نسبت میدهند (مینورسکی، 1394: 32-33).
فهرست منابع
رئیسنیا، رحیم. 1379. آذربایجان در سیر تاریخ ایران. سه جلدی. تهران: انتشارات مبنا.
سردارنیا، صمد. 1386. سیری در تاریخ آذربایجان. تبریز: انتشارات اختر.
مینورسکی،ولادیمیر فئودوروویچ.1394. تاریخ تبریز. عبدالعلی کارنگ. تبریز:آیدین.
رضوانه امامی‌پور
