36 ایرانی بدون پرچم
بیست و چهارمین جنرال کنفرانس ایکوم (شورای بین‌المللی موزه‌ها) که از روز سوم جولای 2016، برابر با 13 تیرماه 1395 در شهر میلان ایتالیا آغاز شده بود، روز نهم جولای، 19 تیرماه به کار خود پایان داد.
به گزارش پایگاه خبری صاحب دیوان به نقل از خبرگزاری میراث فرهنگی، جنرال کنفرانسهای ایکوم هر سه سال یک بار برگزار می شوند. شهر ریودوژانیروی برزیل میزبان کنفرانس قبلی در سال 2013 بود و کنفرانس بعدی نیز در سال 2019 در شهر کیوتوی ژاپن برگزار خواهد شد.
ارتباط گیری و تعامل موزه‌داران کشورهای مختلف با یکدیگر؛ مبادله تجربیات؛ تبیین آخرین مسائل و تحولات موزه داری جهان؛ تصویب برنامه‌های ایکوم برای سه سال آینده؛ انتخاب اعضا و رؤسای کمیته‌های تخصصی؛ و انتخاب رییس جدید ایکوم از مهمترین دستاوردهای جنرال کنفرانس میلان بود. این کنفرانس با محوریت شعار “موزه‌ها و مناظر فرهنگی” برگزار شد.
به گفته آلبرتو گارلاندینی، دبیر کنفرانس، حدود 4 هزار موزه دار یا کارشناس مرتبط با موزه داری از حدود 100 کشور جهان در این رویداد جهانی حضور داشتند. چین با حدود 150 شرکت کننده، بیشترین حضور را به نام خود ثبت کرد و ایران نیز با 36 شرکت کننده در زمره کشورهایی بود که حضور پررنگی در کنفرانس داشتند. این رقم یک رکورد به شمار می‌آید؛ زیرا از سال 1998 که نخستین حضور موزه داران ایرانی در جنرال کنفرانسهای ایکوم رقم خورد، هر بار کمتر از 10 موزه‌دار ایرانی در این کنفرانس حضور می‌یافتند.
با این حال، نباید گمان برد که همگی شرکت کنندگان ایرانی حضور فعالی در جنرال کنفرانس میلان داشتند. شماری از این افراد، به ندرت در جلسات کنفرانس حاضر می‌شدند؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت شمار موزه‌داران فعال ایرانی از 20 نفر فراتر نمی‌رفت.
توجه جهانی به تجربه ایرانی
بارزترین نشانه حضور موزه‌داران ایرانی در جنرال کنفرانس ایکوم 2016 ایراد 9 سخنرانی توسط 7 نفر در کمیته‌های تخصصی ایکوم بود. این 7 نفر عبارت بودند از گلناز گل‌صباحی از مؤسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان؛ دامون منزوی، مدیر پروژه موزه سنگ و گوهر دریای نور؛ روشنک سعادتی، هادی زند کریمی، نگار ساغرچی و میثم عبدلی، همگی از مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک؛ و رضا دبیری نژاد از همین موزه که اگرچه در کنفرانس حضور نداشت اما دو مقاله مشترک با دامون منزوی و یک مقاله مشترک با میثم عبدلی را ارایه داد. بدین ترتیب، موزه ملی ملک که در سال‌های اخیر شاهد نوآوری‌های قابل توجهی در حوزه موزه‌داری بوده است، نه تنها بیشترین شرکت کننده در کنفرانس میلان بلکه بیشترین تعداد سخنرانی و مقالات پذیرفته شده را به نام خود ثبت کرد.
نگاهی به عناوین مقالات پذیرفته شده اعضای ایرانی ایکوم نشان می‌دهد که بیشترین آنها همچون تأثیر وقف بر رشد و پویایی موزه‌های ایران؛ نقش موزه‌ها در جامعه پذیری کودکان بدسرپرست و بی‌سرپرست؛ معرفی پروژه “موزه ای به وسعت یک شهر” از شهرداری تهران؛ نگاهی به گوناگونی هنرهای دستی و تزیینی ایران در یک چشم انداز هنری و فرهنگی؛ و معرفی رادیو موزه، به بیان پویش‌ها و تجربه‌های موزه‌های ایران اختصاص داشتند که در مقایسه با مقالات سایر کشورها توجه زیادی را به خود جلب کردند.
ورود دو ایرانی به هیأت‌های اجرایی
از دیگر دستاوردهای موزه‌داران ایرانی شرکت کننده در جنرال کنفرانس میلان، ورود دو تن از آنان به جرگه برنامه‌ریزان و اداره کنندگان کمیته‌های تخصصی ایکوم بود. بدین‌سان، فاطمه احمدی، کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران که از اعضای فعال کمیته موزه‌های دانشگاهی (یومک) است، به اتفاق آرا برای سه سال به عنوان عضو هیأت اجرایی این کمیته انتخاب شد.
او درباره برنامه‌های خود به عنوان عضو هیأت اجرایی کمیته یومک می‌گوید: این کمیته در حال توسعه شبکه موزه‌های دانشگاهی است؛ به طوری که هم‌اکنون موز‌های زیادی از آمریکا، اروپا و شرق آسیا به این شبکه پیوسته و عضو یومک شده‌اند. اما شمار موزه‌های دانشگاهی خاورمیانه و آفریقا در یومک اندک است. بنابراین یکی از برنامه‌های من در هیأت اجرایی، شناسایی و تلاش برای پیوستن موزه‌های دانشگاهی ایران، پاکستان، قطر و امارات متحده عربی به یومک است.
احمدی می‌افزاید: به عنوان یک ایرانی، موضوع دیگری را نیز در کمیته موزه‌های دانشگاهی مطرح کردم و پیشنهاد دادم که با توجه به وجود 200 میلیون فارسی زبان در جهان، زبان فارسی به زبانهای ایکوم و مشخصا یومک اضافه شود. هم اکنون سه زبان انگلیسی، فرانسه و اسپانیایی جزء زبانهای رسمی ایکوم هستند و کشورهای عربی تلاش می‌کنند که زبان عربی را به عنوان زبان چهارم به تصویب برسانند.
علاوه بر فاطمه احمدی، دامون منزوی نیز به مدت سه سال به عنوان مشاور رئیس کمیته بین‌الملی بازاریابی در موزه‌ها (ام.پی.آر) برگزیده شد. با توجه به حضور فعال و طولانی منزوی در این کمیته، انتخاب او به عنوان مشاور به اصرار رییس و اعضای کمیته صورت گرفت.
منزوی همچنین، موفق شد در مذاکره با اعضای هیأت اجرایی ام.پی.آر، پیشنهاد ایجاد کارگروه ام.پی.آر ایران را در کنفرانس میلان به تصویب برساند. او درباره اهمیت این مصوبه می‌گوید: ام.پی.آر متشکل از کارشناسانی است که در زمینه بازاریابی، تبلیغات، روابط عمومی، توسعه و ارتباطات، گردآوری کمکهای مالی و افزایش منابع فعالیت می‌کند و از آنجا که نقش مهمی در جهت‌دهی به سیاستها و برنامه‌های ایکوم دارد، ایجاد کارگروه ویژه ایران در آن حایز اهمیت است.
در کنار این فعالیت‌ها، هیأت اجرایی کمیته ملی ایکوم ایران، تلاشهایی را به منظور میزبانی کشورمان از اجلاس کمیته بین‌المللی موزه‌شناسی (ایکوفوم) در سال 2018 صورت داد که اگرچه قطعی نشد اما با استقبال حاضران – و به رغم مخالفت نماینده اسرائیل – به نتایج مطلوبی رسید. ساینا صدیقیان، موزه دار ایرانی ساکن انگلیس و از اعضای ایکوم این کشور در به نتیجه رسیدن پیشنهاد ایران، نقش محوری داشت.
از جیب موزه‌داران به کام موزه‌ها
با وجود فعالیت‌ها و دستاوردهای قابل توجه موزه‌داران ایرانی در جنرال کنفرانس ایکوم 2016، حضور آنان تقریبا بدون هیچ پشتوانه و حمایتی از سوی نهادهای مسؤول صورت گرفته است؛ به گونه‌ای که تقریبا همگی آنان هزینه هنگفت شرکت در کنفرانس و سفر به کشور ایتالیا را به صورت شخصی پرداخت کرده‌اند. علاوه بر هزینه حمل و نقل و اقامت، هر موزه دار بابت شرکت در کنفرانس باید بین 350 تا 550 یورو، معادل یک میلیون و 400 هزار تا 2 میلیون و 200 هزارتومان به حساب ایکوم جهانی واریز می‌کرد.
پریسا اندامی، مسؤول خزانه رنگ و نقش مؤسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان که از سال 2001 تا کنون در 5 جنرال کنفرانس ایکوم شرکت داشته است، در این‌باره می‌گوید: این حضور نه فقط برای شخص من بلکه برای مؤسسه متبوع من نیز مفید فایده است، زیرا می‌توانم با آخرین تجربه‌های موزه‌داری جهان آشنا شوم و از آنها در موزه‌های بنیاد بهره ببرم. از این گذشته، چون ارتباط وسیعی با موزه‌ها و موزه‌داران دیگر کشورها برقرار کرده‌ام، هنگام بروز مشکل و چالش از آنها کمک می‌خواهم که معمولا نیز کمکها و مشاوره‌های راهگشایی را ارائه می‌دهند. با این حال، مؤسسه من جز دو مورد که شرکتم در کنفرانسهای بین المللی را به صورت مأموریت در نظر گرفت، هیچ کمک دیگری را ارایه نداده است. اندامی همراهی ایکوم ایران برای شرکت او در کنفرانسهای بین‌المللی را در حد انجام مکاتبات و صدور برخی معرفی‌نامه‌ها می‌داند.
مرجان شوشتری، دیگر موزه‌دار ایرانی حاضر در کنفرانس از کارمندان اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان است. او که برای اولین بار در این کنفرانس شرکت کرده، هزینه این حضور را بین 6 تا 7 میلیون تومان اعلام می‌کند و می‌گوید که تمام این مبلغ را از جیب خود پرداخته است. شوشتری، آشنایی با تحولات تازه موزه‌داری جهان و ارتباط با موزه‌داران دیگر کشورها را از مهمترین دستاوردهای حضور خود در میلان برمی‌شمارد و تصریح دارد که با وجود استفاده اداره متبوع او از ثمرات این آشنایی و ارتباط، حتا از دریافت مرخصی عادی نیز محروم بوده و ناگزیر شده است که از مرخصی بدون حقوق استفاده کند.
بقیه شرکت کنندگان نیز اظهارات مشابهی دارند. در این میان، مریم حبیبی‌زاد، مدیر آرشیو موزه موسیقی یک استثنا تلقی می‌شود. او می‌گوید: با وجودی که موفق شدم از گرند کنفرانس استفاده کنم و تمام هزینه‌های سفرم با ایکوم جهانی بود اما مدیریت موزه موسیقی در همه مراحل همراهی کرد و حتا مقداری کمک مالی نیز در اختیارم قرار داد.
حضور پررنگ اما دوپاره
اگرچه حضور موزه‌داران ایرانی در جنرال کنفرانس میلان پررنگ‌تر از تمام دوره‌های قبلی و تأثیرگذارتر بود اما آن‌گونه که زهرا حبیبی‌زاد می‌گوید، عدم هماهنگی بین موزه‌داران شرکت کننده و نوعی دو دستگی پنهان، موجب شد که تنها بخشی از ظرفیت بالقوه این حضور به فعلیت درآید. بسیاری از موزه‌داران ایرانی مدعی هستند که اساسا در جریان برگزاری این کنفرانس نبوده‌اند و اطلاع لازم از سوی کمیته ملی ایکوم به آنان داده نشده است. برای نمونه، نیلوفر یزدخواستی از موزه گرافیک ایران اگرچه توانسته در کنفرانس شرکت کند اما از اینکه نتوانسته مقاله‌ای را ارایه دهد، ناخشنود است و هیأت اجرایی کمیته ملی ایکوم را به سبب کوتاهی در اطلاع رسانی مقصر می‌داند.
دیگر شرکت کنندگان در کنفرانس نیز که خود از موضوع مطلع شده و شخصا ثبت نام کرده‌اند، می‌گویند: هیأت اجرایی پیش از سفر آنها به میلان و در حین برگزاری کنفرانس، هیچ کوششی برای هماهنگی بیشتر و حضور یکپارچه موزه‌داران ایرانی انجام نداده و کوشش نکرده است که در مقام راهنما و پشتیبان آنها ظاهر شود. به نظر می‌رسد این وضعیت بیش از همه ناشی از اختلافاتی است که اسفندماه سال گذشته در انتخابات هیأت اجرایی ایکوم ایران بروز کرد. در آن انتخابات، دو گروه از موزه‌داران نامزد عضویت در هیأت اجرایی بودند: گروهی از پیشکسوتان و مدیران گذشته و حال سازمان میراث فرهنگی که برنده انتخابات اعلام شدند؛ و گروه موزه‌داران جوانی که عمدتاً در موزه‌های بیرون سازمان فعال هستند و از راهیابی به هیأت اجرایی بازماندند. گروه دوم، به استناد موادی از آیین نامه ایکوم، نامزدی اعضای هیأت اجرایی قبلی را غیرقانونی دانستند. آنها همچنین انتقاداتی را به شیوه برگزاری انتخابات ایکوم وارد آوردند و اعلام داشتند که حضور مقام‌های ارشد سازمان میراث فرهنگی در رأس یک تشکل مدنی، مغایر فلسفه و ماهیت وجودی این نوع نهادهاست.
چنین می‌نماید که این اختلافات تا کنون تداوم یافته است، به گونه‌ای که اعضای هیأت اجرایی ایکوم ایران در هیچ یک از جلسات سخنرانی موزه‌داران ایرانی حضور پیدا نکردند؛ چندان که مقامات ایکوم جهانی نیز از وجود اختلاف و دو دستگی در ایکوم ایران با خبر شدند.
از این گذشته، برخی موزه‌داران همچون دامون منزوی گلایه دارند که چرا ایکوم ایران پیش از برگزاری کنفرانس میلان، پیشنهاد پاکستان برای برگزاری اجلاس مشترک منطقه‌ای میان ایران، چین، هند، پاکستان و سریلانکا را با جدیت لازم دنبال نکرد؛ به باور این گروه، برگزاری این اجلاس همچون تشکیل کمیته ایکوم عرب، می‌توانست موجبات هم افزایی کشورهای مذکور و نقش پذیری فزاینده آنها در ایکوم جهانی را فراهم بیاورد.
از دیگر کاستی‌های حضور ایرانیان در جنرال کنفرانس ایکوم 2016 عدم مشارکت آنها در نمایشگاه جنبی کنفرانس بود که به گفته منزوی، حبیبی‌زاد و یزدخواستی یکی از ویژگی‌های برجسته کنفرانس میلان به شمار می‌رفت. فضای این نمایشگاه به موزه‌ها یا مؤسسات فرهنگی و شرکتهای تجاری مرتبط با موزه‌داری اختصاص داشت و موزه‌داران ایرانی امکان برپایی غرفه را نداشتند. همچنین با توجه به هزینه حداقل 7 هزار یوریی اجاره غرفه در نمایشگاه، این کار از توان ایکوم ایران نیز خارج بود. در واقع، سازمان میراث فرهنگی می‌توانست زمینه چنین حضوری را فراهم آورد که نیاورد.
با همه این کاستی‌ها، عده‌ای از موزه‌داران نفس حضور در جنرال کنفرانسهای ایکوم را چه از نظر شخصی و چه از دید ملی سودمند می‌دانند. فاطمه احمدی می‌گوید: متأسفانه بسیاری از کشورها شناخت درستی از ایران و فرهنگ آن ندارند و ما را با کشورهای عربی یکی می‌دانند. همین که موزه‌دارانی از ایران در کمیته‌های مختلف حاضر می‌شوند، با دیگران ارتباط می‌گیرند و به ایراد سخنرانی می‌پردازند، به شکل گیری تصویر درست و دقیق از ایران و موزه‌هایش کمک شایان توجهی می‌کند.
36 ایرانی بدون پرچم
در روزهای برگزاری جنرال کنفرانس ایکوم، پرچم کشورهای شرکت کننده را در ورودی مجموعه نمایشگاهی میکو – محل برگزاری کنفرانس – به اهتزاز درآورده بودند اما پرچم ایران میان پرچم‌ها به چشم نمی‌آمد. اگرچه این موضوع از کم‌توجهی کشور میزبان نشأت می‌گرفت و جای پرچم بسیاری دیگر از کشورهای شرکت کننده نیز خالی بود اما نبود پرچم ایران با 36 شرکت کننده، استعاره‌ای بود از حضور ناهماهنگ آنان در بزرگترین رویداد موزه‌داری جهان؛ حضوری که اگرچه با رشد فزاینده کمی و کیفی روبروست اما خالی از همگرایی و هم‌افزایی است
