محمدرضا تمری / محمد حسینی بهشتی كه گاهی به اشتباه محمدحسین بهشتی می‌نویسند در یك خانواده روحانی در آبان 1307 در محله لومبان ( لبنان ) – از محله های قدیمی اصفهان، به دنیا آمد ! پدر ایشان از روحانیون و مدرسین برجسته حوزه علمیه اصفهان محسوب می شد كه سلسله نسب این خاندان به حضرت زین العابدین – امام چهارم شیعیان – می رسد و فشارهای رضاخانی و تحقیرهای اعمال شده در عصر پهلوی دوم ( 1320-1357 ) مانع پویایی و رسالت تبلیغ دین در خاندان بهشتی نشد. خانواده بهشتی از طرف پدر و هم از طرف مادر روحانی بود. ایشان در سن 4 سالگی تحصیلات خود را در خانه آغاز نمود. (2)
سید محمد پس از فرا گرفتن قرآن و كسب موفقیت در خواندن و نوشتن در مكتب خانه، راهی دبستان شد و پس از اتمام دوره ابتدایی پایه اول و دوم متوسطه را در دبیرستان سعدی گذراند و پس به حوزه علمیه اصفهان رفت و در مدرسه علمیه اصفهان ادبیات عرب، منطق و كلام و سطوح فقه و اصول را پشت سر گذاشت. ایشان در دوره متوسطه به زبان فرانسه آشنایی پیدا نمود و قبل از عزیمت به قم زبان انگلیسی را از یكی از آشنایان فرا گرفت. (3)
سید محمد تحصیلات حوزوی خود را از سال 1321 در مدرسه اسلامی صدر آغاز نمود و از سن هیجده سالگی در سال 1325 به سوی حوزه علمیه قم رهسپار شد و در مدرسه حجتیه اقامت گزید. (4) و از محضر علمای حوزه بهره برد، به طوری كه فقه و اصول را نزد
آیت الله بروجردی، امام خمینی و آیت الله محقق داماد فرا گرفت. ایشان از محضر علمای دیگر همچون: آیت الله سید محمدتقی خوانساری، آیت الله حجت كوه كمره ای و نیز مقداری از كفایه را نزد آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری فرا گرفت. سید محمد بهشتی علاوه بر تحصیل به تدریس نیز می پرداخت و در سال 1327 موفق به اخذ دیپلم به صورت متفرقه شد. (4)
پس از مدتی وارد دانشكده معقول و منقول ( الهیات و معارف اسلامی ) گردید و در سال 1330 فارغ التحصیل شد و پس از آن به قم بازگشت و در دبیرستان حكیم نظامی قم به تدریس زبان انگلیسی پرداخت. (5)
سید محمد بهشتی در ادامه تحصیلات خود، فلسفه را نزد علامه محمدحسین طباطبایی آموخت، و با استاد مطهری و آقای منتظری مباحثی داشتند، ایشان تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته فلسفه ادامه داد به طوری كه بعد از چند سال موفق به اخذ درجه دكترا در رشته الهیات و فلسفه شد. (6)
خدمات فرهنگی و علمی:
دكتر بهشتی فعالیت فرهنگی را یك حركتی می دانست كه در بلندمدت جواب می داد و اعتقاد داشت كه افرادی كه قصد دارند مردم را بیدار كنند، باید ابتدا خود به مهارت و توانایی لازم مجهز شوند.
از جمله خدمات فرهنگی ایشان:
1- مدرسه حقانی: مدرسه حقانی به همت ایشان و با هدف تربیت طلاب جوان برای
بحث های نوین اجتماعی تأسیس شد و مسئوولیت آن را به آیت الله قدوسی سپرد، دكتر بهشتی بعد از بازگشت از آلمان به همكاری با این مدرسه ادامه داد. (7)
2- تأسیس دبیرستان دین و دانش توسط دكتر بهشتی: این دبیرستان اولین سنگر مبارزه علیه توطئه خطرناك جدایی دو قشر تحصیل كرده روحانی و دانشگاهی بود، در این دبیرستان افكار حوزه علمیه در محیط دبیرستان ترویج شد و دكتر بهشتی این مدرسه را در سال 1331 در راستای تقویت اندیشه و تمایلات مذهبی در جوانان در قم ایجاد كرد و خود ایشان مسئولیت آن را تا 1342 به عهده گرفت.
3- تأسیس مدرسه رفاه در تهران (8)
4- جلسات گفتار ماه: این جلسات در تهران و از سال 1338 برای انتقال پیام اسلام به نسل جدید بر پا شد و علاوه بر دكتر بهشتی، شخصیت های همچون آیت الله طالقانی و مرتضی مطهری از سخنرانان این جلسه ها بودند. (9)
5- كانون اسلامی دانش آموزان و فرهنگیان.
6- مركز علمی خواهران مسلمان.
7- كانون توحید: این كانون به همت دكتر بهشتی، مهدوی كنی، امامی كاشانی، موسوی اردبیلی جهت برنامه ریزی به منظور آموزش جوانان صورت گرفت.
8- مكتب قرآن: دكتر بهشتی در جلسات مكتب قرآن به تفسیر قرآن برای جوانان می پرداخت.
9- همكاری با مجله مكتب اسلام.
10- مركز اسلامی هامبورگ: هجرت ایشان به هامبورگ از سال 1344 آغاز شد و تا سال 1349 به مدت 5 سال به طول انجامید. بر اثر فعالیت های دكتر بهشتی، اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان فارسی زبان شكل گرفت و مسجد ایرانیان را به مركز اسلامی هامبورگ تغییر نام داد كه با این ابتكار مسلمانان غیرایرانی نیز به آن مسجد می آمدند و مسجد رونق تازه ای گرفت. دكتر بهشتی در طول سالیان حضور در آلمان علاوه بر سخنرانی ها و برگزاری جلسات بحث آزاد و مصاحبت و همنشینی با دانشجویان، به انتشار نشریه هایی همچون: اسلام مكتب مبارزه و صدای اسلام در اروپا اقدام نمود.
از دیگر اقدامات ایشان گفتگو با اندیشمندان و تماس با مراكز تحقیقاتی در اروپا بود و شهید بهشتی به شبهاتی كه قبلا توسط مستشرقین بر اسلام و وحی وارد كرده بودند توضیحی در خور ارائه می داد. (9)
ایشان در سال 1345 از آلمان عازم حج شد و از كشورهای تركیه و سوریه و لبنان دیدن نمود و با مبارزین خارج از كشور ملاقات و ارتباط برقرار نمود، در سال 1348 در نجف اشرف به خدمت امام رسید، و در آلمان اعلامیه ای بر ضد اسرائیل صادر نمود. سرانجام دكتر بهشتی با كوله باری از یك كشور اروپایی در سال 1349 به ایران بازگشت. آیت الله بهشتی زمانی كه در سال 1354 دستگیر شد در یكی از بازجویی ها فعالیت خود را در خارج از كشور چنین عنوان می كند:
1- كوشش برای تكمیل ساختمان مسجد هامبورگ.
2- كوشش در جهت تقویت مبانی عقیدتی و اخلاقی و عملی مسلمانان بخصوص برادران و خواهران مسلمان مقیم آنجا.
3- رسیدگی به امور دینی آنان.
4- كوشش برای آشنا ساختن مردم آلمان به حقایق اسلامی از راه نشریات، سخنرانی و تدریس در مدارس آلمانی، دانشگاه ها و كلیساها و مجامع دیگر.
5- حل و فصل برخی از اختلافات خانوادگی.
6- عقده گشایی روحی از كسانی كه از آن جا دچار غربت زدگی و مسائل ناشی از آن شده اند.
7- مازاد وقت خود را صرف مطالعه و تحقیقات دینی و استانی. (10)
دكتر بهشتی پس از بازگشت به ایران اقدامات فرهنگی خود را ادامه داد. و در زمینه علمی آثاری از خود به جای گذاشت از جمله: خدا از دیدگاه قرآن، اقتصاد اسلامی، نماز چیست، ربا در اسلام، روش برداشت از قرآن، شناخت، مسأله مالكیت، نقش ایمان در زندگی، حج در قرآن، محیط پیدایش اسلام، روحانیت در اسلام و در میان مسلمین، كدام مسلك، پنج گفتار. (11)
فعالیت های سیاسی:
اولین تجربه سیاسی دكتر بهشتی در سن شانزده سالگی بود كه بر اثر بسیج مردم، كدخدای یك روستا را عوض نمود. ایشان در جریان ملی شدن صنعت نفت از هواداران آیت الله كاشانی بودند. بعد شكست نهضت ملی ذهن دكتر بهشتی را متوجه این نكته
می كند كه روحانیت نمی تواند بدون تشكل منسجم اسلامی به پیروزی برسد و از همان زمان تصمیم گرفت با ابزار فرهنگی به مقاصد سیاسی دست یابد به همین خاطر فعالیت فرهنگی خود را آغاز نمود تا در پوشش آن به كادرسازی بپردازد، اینگونه فعالیت های فرهنگی ازیك طرف و همكاری نزدیك با امام خمینی در مبارزه علیه رژیم پهلوی از سوی دیگر سبب شد كه رژیم تصمیم به انتقال ایشان از قم بگیرد و سرانجام ایشان را در زمستان 1342 به تهران منتقل نمودند. (12)
دكتر بهشتی از جمله روحانیونی بود كه از طرف امام خمینی جهت عضویت در تشكیلات هیأت های مؤتلفه اسلامی معرفی شدند تا از هر گونه انحراف فكری جلوگیری شود. و ساواك هم به دلایلی همچون عضویت در این تشكل و نیز سابقه سیاسی در جریان قیام 15 خرداد، با اعزام ایشان به آلمان مخالفت ورزید. اما با تلاش های آیت الله خوانساری این مشكل حل شد و آیت الله خوانساری برای ایشان ویزا گرفت. دكتر بهشتی در سال 1343 كه به دیدار بستگان به اصفهان رفته بود بر اثر یك سخنرانی دستگیر شدند و سپس به ساواك اصفهان برده شد. (13)
ساواك پس از بازگشت ایشان از آلمان در سال 1349، دیگر اجازه نداد به آلمان برگردد. اما شهید بهشتی به مبارزه خود ادامه داد و در تاریخ 18/1/1354 بار دیگر دستگیر شد و پس از مدتی آزاد شد. (14)
سال 56 عملا نقطه رویارویی شاه و مخالفین بود و آنچه در ابتدای این سال رقم خورد همان خواسته های كارتر و فضای باز سیاسی بود تا با اجرای این سیاست ها از
شكل گیری انقلاب و قیام های خونین جلوگیری شود. شهید بهشتی در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، ضمن سفر به پاریس از طرف امام به عنوان عضو منتخب شورای انقلاب تعیین شد كه این شورا نقش تسریع كننده ای در فرایند انقلاب داشته است. (15)
با پیروزی انقلاب اسلامی با رأی مردم تهران به مجلس خبرگان راه یافت و از طرف امام به عنوان رئیس دیوان عالی برگزیده شد و بالاخره در هفتم تیرماه 1360 به همراه 72 تن از رجال سیاسی و مذهبی بر اثر انفجار بمبی توسط منافقین – كه در دفتر حزب جمهوری اسلامی كار گذاشته بودند. به شهادت رسید. (16) و به قول امام خمینی بهشتی مظلوم زیست و مظلوم مرد و خار چشم دشمنان بود. (17 )
بهشتی و سازمان اطلاعات و امنیت كشور:
بهشتی از جمله چهره های انقلابی و محوری نهضت امام خمینی بودند كه ساواك و دستگاه های امنیتی تمام رفتارهای ایشان را تحت كنترل و مراقبت شدید قرار می داد.
در مكاتبه ای كه اداره كل سوم ساواك با ساواك تهران در خصوص لزوم تحقیق در مورد تحریك عده ای از فرهنگیان و دانش آموزان قم علیه رژیم پهلوی توسط آیت الله بهشتی و سعید تهرانی پس از حادثه مدرسه فیضیه چنین آمده است:
«طبق اطلاع واصله پس از حادثه قم و بازداشت آقای خمینی بین معلمین و فرهنگیان و دانش آموزان قم تحریكات شدیدی علیه هیأت حاكم به عمل می آید كه سردسته آنان سعید تهرانی آموزگار دبستان ملی فیض است، یكی دیگر از محركین سید بهشتی لیسانسه معقول و منقول می باشد كه در دبیرستان دین و دانش شهرستان مزبور تدریس می كند و آنچه مسلم است تحریكات نامبردگان در دانش آموزان علیه دستگاه دولتی مؤثر و محسوس است خواهشمند است دستور فرمائید سریعا به موضوع بالا رسیدگی و گزارش مشروحی از این فعالیت ها در قم تهیه و ارسال دارند.
از طرف مدیر كل اداره سوم. مقدم» (18)
یكی از موضوعات مورد توجه ساواك مسأله انتقال محل خدمت آیت الله بهشتی از اداره فرهنگ قم می باشد كه در مكاتبه ای كه ساواك تهران با اداره كل سوم ساواك دارد علت انتقال ایشان به تهران را چنین بیان می دارد:
«برابر گزارش ساواك قم نامبرده از عناصر ناراحت فرهنگ قم بوده است كه ضمن تماس با اداره فرهنگ قم نسبت به انتقال وی اقدام گردد… رئیس ساواك تهران. مولوی» (19)
یكی از اقدامات مهم در عصر آیت الله بروجردی ساخت مساجد در كشورهای خارجی از جمله آلمان بود و توسط ایشان مبلغانی اعزام می شد. و مسجد هامبورگ به وسیله آقای محققی اداره می شد پس از مراجعت ایشان بنا بر درخواست علما قرار بر این شد كه آیت الله بهشتی به آلمان برود و اداره آن را به عهده بگیرد با وجود اینكه ساواك مسافرت ایشان را به هامبورگ به مصلحت نمی دانست بر اثر تلاش های آیت الله خوانساری، موفق به مسافرت به آلمان شد. (20)
در مكاتبه ای كه ساواك استان مركز با اداره كل سوم ساواك در خصوص نظریه ساواك قم مبنی بر به مصلحت نبودن مسافرت آیت الله بهشتی به آلمان چنین اظهار می دارد:
«طبق اطلاع واصله سید محمدحسین بهشتی تصمیم دارند برای تبلیغ به آلمان عزیمت نمایند به نظر این ساواك [ساواك قم ] مسافرت مشارالیه به آلمان به مصلحت نیست. از طرف رئیس ساواك استان مركز. مولوی» (21)
در گزارشی اداره كل سوم ساواك درباره مكاتبات آیت الله بهشتی از آلمان با تعدادی از روحانیون و دوستانش در ایران و نیز اینكه نظریه ساواك مبنی بر عدم صلاحیت نامبرده جهت تصدی امور مذهبی ایرانیان مقیم هامبورگ اینطور اظهار می دارد:
«محترما به استحضار می رساند نامبرده بالا چندی قبل بنا به پیشنهاد مراجع تقلید و با اطلاع وزارت امور خارجه جهت تصدی و اداره امور مركز اسلامی هامبورگ به آلمان عزیمت نموده و مشغول انجام تعلیمات اسلامی به جوانان ایرانی و دانشجویان مسلمان هامبورگ می باشد.
ضمن كنترل نامه ها در پست خانه، تعدادی نامه زیاد شده كه برای دوستانش و همچنین روحانیون مقیم ایران فرستاده بدست آمده كه در پرونده مربوطه مضبوط می باشد.
مفاد این نامه ها حاكی است كه وی فردی مشكوك و ناراحت می باشد… به عنوان مثال در تاریخ 14/6/1344 نامه ای به شخصی به نام محمدتقی مصباح فرستاده و در ضمن آن در مورد آزادی یكی از طلاب ناراحت به نام هاشمی رفسنجانی كه چندی پیش به اتهام اخلال نظم و تحریك مردم علیه دولت زندانی بوده اظهار خوشحالی كرده و افزوده:
«من اینگونه شجاعت ها را در زندگی دوستانی چون تو مفید می دانم از خستگی و ملال روحی شما كه خواه ناخواه نشانه ملال بسیاری از دوستان دیگر نیز هست، ناراحتم و امیدوارم دوستان عزیز در راهی كه با هم در پیش گرفته ایم – با هم شروع كرده ایم – با پایداری و همبستگی هر چه تمام تر جلو روید». (22)
در تاریخ 16/6/1344 ضمن ارسال نامه ای… به عنوان صالحی نجف آبادی از نامبرده تقاضا نموده شخصی را كه دارای صلاحیت باشد و بتواند در آلمان تبلیغ دینی نماید انتخاب و با ایشان معرفی تا ترتیب عزیمت وی به آلمان داده شود.» (23)
خلاصه پیشینه:
یاد شده فوق از گذشته رئیس دبیرستان دین و دانش شهرستان قم بوده است. و دارای مدرك فوق لیسانس از دانشكده معقول و منقول تهران می باشد. در سال 42 به نفع آیت الله خمینی فعالیت می كند و از فرهنگ قم به تهران منتقل می شود و در جریانات مدرسه فیضیه قم به اصفهان مسافرت می نماید و علما اصفهان را وادار به مخابره تلگراف به مراجع تقلید قم می كند كه در مورد جریان دوم فروردین سال 42 به آنها تسلیت بگویند.
نظریه:
با بررسی نامه هائیكه شخص مزبور برای دوستان خود و همچنین روحانیون مقیم تهران ارسال داشته چنین استنباط می گردد كه وی شخصی مشكوك و ناراحت می باشد.
قوانین و شواهد حاكیست كه مشارالیه به منظور خاص وسیله عناصر ناراحت و روحانیون مخالف جهت تصدی امور مذهبی ایرانیان مقیم آلمان و تبلیغ به نفع جناح های مخالف ظاهرا مذهبی به آن كشور مسافرت نموده است كه ضمن انجام امور مذهبی نیات آنان را تأمین كند.
علیهذا گذشته از اینكه ادامه اقامت یاد شده از آلمان به مصلحت نمی باشد عزیمت شخص دیگری كه نامبرده در نظر دارد انتخاب گردد و جهت تبلیغ به آلمان برود به مصلحت نمی‌باشد. ضمنا در صورت تصویب ترتیبی اتخاذ گردد كه به نحو مقتضی موجبات مراجعت سید محمد بهشتی به ایران فراهم و تشخیص موجه و واجد شرایط دیگری جهت تصدی امور مذهبی ایرانیان مقیم هامبورگ با نظر مراجع مذهبی میانه رو انتخاب و رهسپار آن كشور گردد ضمنا با مذاكراتی كه با بخش 315 به عمل آمده به نمایندگی این اداره كل در آلمان توصیه شده است كه اعمال و رفتار این شخص فعلات تحت نظر باشد» (24)
در بخر یاز گزارش‌های ساواك نكات زیر قابل ملاحظه است:
1. دعوت طلاب به منزل جهت آموختن علوم جدید و مطرح كردن بحث‌های سیاسی
2. پیدا شدن نامه‌ای از ایشان به امام خمینی در منزل ایشان
3. آگاهی از وضعیت امام در تركیه و ملاقات كنندگان با ایشان
4. ارتباط با هیأت‌های مؤتلفه و مكاتبه با فداییان اسلام
5. انتشار جزوه‌ای به نام صدای اسلام در اروپا
6. در اواخر سال 1346 از طرف گردانندگان انجمن اسلامی دین از نامبرده بالا دعوت شده كه جهت پاره‌ای اقدامات در امور مسلمانان و انجمن یاد شده به شهر فوق‌الذكر مسافرت نماید.
7. درسال 46 نوارهایی از ایشان ضبط شده است
8. به قار اطلاع واصله در تاریخ 19/1/47 نامبرده از مدیر كتابفروشی اقبال در تهارن، خواسته است كه كتاب او را به نام صدای اسلام در اروپا در تهران طبع نماید ضمنا مدیر كتابفروشی اقبال در تهران، خواسته است كه كتاب او را به نام صدای اسلام دراروپا به تهران طبع نماید ضمنا مدیر كتاب فروشی اقبال اضافه نموده است كه مشارالیه در كتابش مطالب موهش علیه شاهنشاه آریامهر اظهار داشته است.
9. در اوایل سال 47 در ایام محرم در مسجد مسلمانان هامبورگ جلسات روضه‌خوانی بر پا شده بود
ساواك خراسان در تاریخ 24/4/1349 در خصوص سفر آیت‌الله محمد بخشتی به مشهد و اظهارات نامبرهد راجع به فقدان كادر رهبری در ایران جهت متشكل ساختن نیروهای ضد رژیم چنین گزارش می‌دهد:
«بهشتی اظهار می‌نماید: نیروهای فعاله در ایران هدر می‌رود چون دارای كادر رهبری…. اثر من در ایران بمانم یكی از كارهایم جمع‌آوری قدرت‌های پراكنده خواهد بود». (26)
شهید بهشتی به مسائل جهان اسلام توجه خاصی داشت به ور یكه اداره كل هشتم ساواك در گزارشی به اداره كل سوم در خصوص اظهارات ایشان مبنی بر كمك‌های نظامی ایران به اسراییل چنین آمده است: «نامبرده… كه رهبر گروه طرفار خمینی می‌باشد ضمن بحث پیرامون اوضاع خاورمیانه و سیاست ایران در قبال جنگ اخیر اعراب و اسراییل اظهار داشته ما معتقدیم كه رهبران ایران و كشور صهیونیست ایران به اسراییل كمك خواهند كرد و اخباری كه به دستمان رسیده نیز مؤید نظریه ماست زیرا اطلاع یافتیم كه بین ایران و اسراییل یك پل هوایی زده شده كه از طریق آن اسلحه و سایر كمك‌های نظامی به اسراییل حمل می‌شود» (27)
در گزارش دیگر به تاریخ 4/9/52 در مورد اظهارات آیت‌الله بهشتی چنین آمده است:
«مشارالیه كه از روحانیون طرفدار خمینی می‌باشد پیرامون جنگ اخیر اعراب و اسرائیل اظهار داشته تا زمانی‌كه دول اسلامی با یك دیگر متحد نشوند هیچگاه پیروز نخواهند شد زیرا وقتی دول اسلامی از پشت به اعارب خنجر می‌زنند چطور می‌توان انتظار داشت كه اعراب موفق شوند. مشارالیه همچننی اظهار داشته تا زمانی‌كه استعمار آمریاك از ایران و یا تركیه و اردن و عربستان سعودی خارج نشود، شكست نخواهد خورد. (28)
سازمان اطلاعات و امنیت كشور آیت‌الله بهشتی را تحت كنترل قرار می‌داد به طوری كه ساواك در مورد برگزاری جلسه‌های مكتب قرآن توسط ایشان و سخنرانی نامبرده اظهار می‌دارد:
«روز 17/12/53 جلسه مكتب قرآن در منزل فردی به نام حاج معین تشكیل گردید و دكتر بهشتی شروع به سخنرانی كرد و ضمن بحث پیرامون امر به معروف و نهی از منكر اظهار نمود مسلمان نمی‌ترسد و به كار هم كار دارد، مسلمان باید به كار جامعه و كارهای بالاتر دخالت كند مسلمان نباید مثل حیوان آنقدر كه آذوقه و جای برایش فراهم شد ساكت شود». (29)
دكتر بهشتی در تاریخ 18/1/54 در یك بازجویی كه به اتهام اقدام علیه امنیت كشور بازداشت می‌شود و در مكاتبه ساواك با اداره دادرسی نیروهای مسلح در خصوص اتهام فوق چنین آمده است: «بدینوسیله تعداد سه برگ اوراق تحقیقاتی از نامبرده بالا به اتهام اقدام علیه امنیت داخلی كشور بازداشت گردیده به پیوست ایفاد می‌گردد…. رییس سازمان اطلاعات و امنیت كشور؛ ارتشبد نصیری» (30)
شهید بهشتی در تاریخ 18/1/54 در جواب اتهاماتی همچون ارتباط با عواملی كه فعالیت ضد امنیتی دارند و تشكیل جلسات بحث و گفتگو پیرامون مسائل ضد ملی و تبلیغ…. چنین می‌گوید: «تبلیغ من در همه نوشته‌ها و گفته‌ها صرفا در جهت تقویت مبانی عقیدتی اسلامی، سلامت اخلاقی، پرهیز از آنچه مخالف این دو اصل بوده است. و از آنجا كه جلسات بحث ما چه آنها كه در مجامع عمومی بوده و چه آنها كه در منزل خودم بوده، علنی و عمومی و باز است، نقطه ابهام و اختفایی در آن نمی‌یابم، خوش‌وقت‌خوام شد كه نمونه‌هایی از این بحث‌ها اشاره شود شاید آنچه را كه من در صحبت‌ها (بی‌زیان) تلقی می‌كنم در نظر مقامات مربوط رنگ دیگر دارد….» (31)
یكی از اقدامات آیت‌الله بهشتی فعالیت جهت تربیت طلاب جوان در مدرسه حقانی بود و ساواك هر چند نتوانست در این مدرسه نفوذ كند اما سعی می‌كرد فعالیت‌های انجام شده در این مدرسه را تحت نظر بگیرد به طوری كه در مكاتبه‌ای كه ساواك قم با اداره كل سوم دارد اشاره‌ای به فعالیت‌های آیت‌الله بهشتی در مدرسه حقانی و ارتباط ایشان با آیت‌اله خامنه‌ای چنین عنوان می‌كند:
«… شده از اینكه در حوادث اخیر قم طلاب دارای رهبری صحیح نبودند اظهار تأسف نموده…. نامبرده افزوده در قم مدرسه ای است به نام حقان یكه خود من از بنیان‌گذاران آن هستم و مدرسه حقانی فعلا عده‌ای طلبه دارد و من بر آنها نظارت دارم و در واقع مبدا الهام برای آنان هستم و كوششم بر آن است كه آنها را با برنامه‌های زنده اسلامی تربیت كنم و آن را درست تربیت كنم و در آینده بیشتر آنان را موثر ببینم… دكتر بهشتی از دوستان نزدیك سیدعلی خامنه‌ای است و موقعی كه به مشهد مسافرت نموده با خامنه‌ای ارتباط داشته مراقبت از اعمال و رفتارش ضروری است» (32)
ساواك در گزارش‌های بین سال‌های 55-54 ضمن اشاره به اینكه ایشان از شاگردان امام خمینی بوده بیان می‌دارد كه ایشان بعد از بازگشت از آلمان به تشكیل جلسات مختلف و ایراد سخنرانی و نیز با زیركی خاص جوانان را تحت تبلیغ قرار داده است لذا به همین خطار دستگیر و با قرار تأمین در تاریخ 20/1/1354 آزاد شد. (33)
با آغاز سال 57 دامنه مبارزات شدت بیشتری پیدا می‌كند و لذا ساواك نظارت و كنترل خود را بر نیروهای مذهبی و ارتباط‌های آنان بیشتر می‌كند. و اداره كل سوم ساواك در دستوری به ساواك تهران مبنی بر كنترل فعالیت‌های آیت‌الله بهشتی به دلیل ارتباط وی با مخالفان رژیم چنین بیان می‌دارد:
(….. دو ماه پیش و هنگام اوج تظاهرات اخیر بهشتی به تهران وارد و در سازماندهی یكی از گروه‌های مذهبی كه وابسته به امام خمینی می‌باشد شركت داشته… ضمنا رابطه بین بهشتی و دیگر فعالین این گروه‌های مذهبی با مهندس بازرگان محرز و مسلم است» (34)
رژیم پهلوی بار دیگر در تاریخ 22/9/1357 اقدام به بازداشت آیت‌الله بهشتی نمود. و اداره كل چهارم ساواك در مكاتبه‌ای با اداره كل سوم در مورد بازدشات ایشان توسط كمیته ضد مشترك خرابكاری و تحویل نامبرده به زندان اوین اظهار می‌دارد كه: «نامبدره بالا در تاریخ 14/9/57 به وسیله مأمورین كمیته مشترك ضد خرابكاری به بازداشتگاه اوین تحویل و در مورخه 16/6/1357 به كمیته مذكور تحویل گردید…. مدیر كل اداره چهارم شهاب» (35)
در گزاشر یدیگر ساواك اشاراتی به نقش رهبری آیت‌الله بهشتی در فعالیت ملی ضد رژیم روحانیون شهرستان‌ها و روستاها و نیز تأكید ایشان بر ادامه مبارزه با رژیم پهلوی تا سرنگونی آن دارد. (36)
برپایی اعتصابات برای فورپاشی رژیم پهلوی یكی از اقدامات روحانیون بوده است به طوریك ه ساواك تهران در خصو صتصمیم عده‌ای از روحانیون طرفدار امام خمینی از جمله آیت‌الله بهشتی مبنی بر اعتصاب د رمدارس چنین گزارش می‌دهد:
«عده‌ای از روحانیون طرفدار خمینی از قبیل دكتر سید محمد بهشتی واعظ و سایر اعضای شورای مركزی روحانیون در جلسه هفته گذشته ضمن بحث درباره [مسأله] فوق اتخاذ تصمیم كرده‌اند كه دبستان‌ها و مدارس راهنمایی هفته‌ای پنج روز باز و یك روز به حال اعتصاب باشند…. دانش‌آموزان دبیرستان، به جای یك روز تعطیل به اعتصاب و تظاهرات كنند». (37)
به هرحال ساواك دكتر بهشتی را از طرفداران سرسخت امام خمینی و در واقع مغز گردانندگان فعالیت‌های امام خمینی در ایران می‌دانست. (38)
نتیجه:
از مطالعه اسناد فوق نكات زیر قابل توجه است:
1. نگاه شهید بهشتی به فرهنگ و مسائل مرتبط با آن به عنوان میراثی ماندگار و ابزاری جهت مقاصد سیاسی
2. از اقدامات فرهنگی ایشان انتشار كتاب و مجله و نشریه، سخنرانی و… توجه به ساخت اماكن فرهنگی و مذهبی
3. تلاش در جهت پیوند دو قشر روحانی و دانشگاهی
4. اقدام در جهت سازماندهی و كاردسازی و متشكل ساختن نیروهای ضد رژیم
5. عدم قطع ارتباط ایشان با امام خمینی در جریان مبارزه
6. اسلام یدانستن مسأله فلسطین بون نگاه قومی و نژادی
7. افشاگری علیه اقدامات دولت ایران و آمریكا مبنی بر كمك نظامی به اسراییل
8. شهید بهشتی راز پیروزی مسلمانان را ـ بخصوص د رمسأله فلسطین ـ اهتمام به اتحاد و وحدت می‌دانست.
9. اعتقاد شهید بهشتی بر دخالت دین در سیاست و نیز اینكه مسلمان در قبال جامعه خود مسئول است و نباید بی‌تفاوت باشد
10. تلاش ساواك جهت بازگرداندن آیت‌الله بهشتی از آلمان به تهران و انتخاب یك فرد میانه‌رو به جای ایشان برای تصدی امور مذهبی ایرانیان مقیم هامبورگ
11. كنترل و مراقبت شدید اعمال و رفتار آیت‌الله شهید چه در داخل و چه در خارج ایران و بازداشت‌های مكرر
12. اتهامات شهید بهشتی، اقدام علیه امنیت كشور و مصالح ملی ذكر شده است
13. كوشش در جهت تقویت مبانی عقیدتی اسلامی و سلامت اخلاقی
14. كوشش در جهت تربیت طلاب جوان و آشنا ساختن نسل جدید با برنامه‌های زنده اسلامی
15. رهبری فعالیت‌های ضد رژیم روحانیون شهرستان‌ها و روستاها
16. برپایی اعتصابات
17. مغز متفكر نهضت امام خمینی
پی‌نوشت‌ها:
1ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب سالامی، شماره بازیابی 776، ص 2
2ـ بازشناسی یك اندیشه (دكتر سید محمد حسینی بهشتی)، بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت الله بهشتی و… تهران، 1380، ص 13
كردی، علی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1385، ص 32 و 31
3ـ كردی، علی، پیشین، صص 38ـ36
4ـ همان، ص 38ـ37، بازشناسی یك اندیشه، پیشین، ص 14
5ـ بازشناسی یك اندیشه، پیشین، ص 14، كردی، علی، پیشین، ص 39ـ38
6ـ كردی، علی، پیشین، ص 39
7ـ همان، ص 59ـ58
8ـ مهاجری، مسیح، بهشتی و انقلابی، انتشارات اوج، تهران 1361، ص 14
9ـ كردی، علی، پیشین، صص 71-70، 66ـ63، 61
10ـ همان، ص 72
11ـ همان، صص 77ـ75
12ـ مهاجر، مسیح، پیشین، ص 17، كردی، علی، پیشین، ص 83ـ80
13ـ كردی، علی، پیشین، ص 86ـ85 و 82
14ـ همان، ص 89ـ86
15ـ راست قامتان جاودانه انقلاب، دادگاه انقلاب اسلامی تهران، تهران، 1378، ص 20
كردی، علی، پیشین؛ ص 91
16ـ راست قامتان جاودانه انقلاب، پیشین ص 20
17ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 776، ص 2
18ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 410، ص 12-11 0 تاریخ سند 11/7/42)
19ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 410، ص 14 ( تاریخ سند 15/8/42 می‌باشد)
20ـ دوانی، علی، مفاخر اسلام ( جلد دوازدهم9، مركز اسنادانقلاب اسلامی، تهران، 1379، ص 437
كردی، علی، پیشین، ص 69
21ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 410، ص 49 (تاریخ سند 19/1/43)
22ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 582، ص 4-3
23ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 582، ص 3
24ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 582، ص 5ـ3
25ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 583، ص 36ـ34
26ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 583، ص71
27ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 609، ص13
28ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 609
29ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 411، ص 7
30ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 411، ص 14
31ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 411، ص 13
32ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 609، ص24
33ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد برگزیده
34ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 609، ص 69
35ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 411، ص 69
36ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 411، ص 68
37ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد برگزیده
38ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 411، ص 89
منبع:مركز اسناد انقلاب اسلامی
