عکس‌هایی ناب از عمارت کلاه فرنگی باغشمال تبریز که برای اولین بار منتشر می‌گردند.
عکس‌ها از آرشیو استاد ابراهیم پورحسین خونیق
گزارش اختصاصی پایگاه خبری تاریخ و فرهنگ آذربایجان- صاحب دیوان
«عمارت کلاه فرنگی باغشمال» و اقدام دور از انتظار محمدعلیخان تربیت
تبریز را که خوب بشناسی نامش را زیاد شنیده ای «خیابان باغشمال» یکی از قدیمی ترین خیابان های تبریز است. از نامش مشخص است که روزگاری در شمار سبزترین مناطق شهر به حساب می آمده. برای فهمیدن آنچه در این منطقه بوده باید به کتاب های تاریخ رجوع کرد. آن وقت است که به قول “اولیا چلبی” – سیاح معروف استانبولی که شبی میهمان محفلی در این باغ بوده – میهمان نشانه ای از روضه ی رضوان خواهی شد.
آنچه که از گشت و گذار در کتاب های تاریخی به دست می آید بیانگر این نکته است که باغ های منطقه ی باغشمال از قدیمی ترین باغ های شهر تبریز بوده است. این باغ بزرگ دارای چندین بنا بوده که پیشینه ی آن ها به قرن نهم هجری باز میگردد و در طول تاریخ بارها دستخوش تغییر شده است تا اینکه در عصر قاجار عمارت کلاه فرنگی بر بقایای آن ساخته شد.
فرهاد میرزا مورخ بزرگ این عصر در کتاب جام جم خود می نویسد: «در دولت قاجاریه آن شهر از قدوم میمنت مرحوم ولیعهد عباس میرزا چنان معمور گردید که رشک امصار و بلدان شد. عمارات نیکو و بساتین دلکش از آن شاهزاده در دارالسلطنه تبریز باقی است و بهترین آن باغشمال است و آن باغ محتوی بر پنجاه هزار خروار من است.»
اگر کسی بخواهد بداند که بناهای داخل باغشمال چگونه بوده، بهتر است سری به کتاب “تاریخ دارالسلطنه تبریز” از نادر میرزا شاهزاده ی مورخ قاجار بزند، نادر میرزا می گوید: «یک قطعه باغ بزرگ است که از دری که رو به شمال باشد بدان داخل شوند. دو خیابان از دو سوی کشیده همه جای آن عمارت از دو طرف درخت سیب و امرود باشد به نظم و ترتیب. چون نزدیک عمارت رسد آنجا با سه پله به سطحی رسد که آبگیری بزرگ در آن باشد. بس عمارتی عالی اینجا بنا نهادهاند که از راهرو و ایوان با پله ها از دو سوی بدان عروج کنند. آنجا تالاری باشد وسیع و بلند که یک روی آن سوی شمال شهر هفت پنجره دارد. و روی دیگر به باغ گلستان و کوه سهند و قلل بربرف آن…»
اما طرح توسعه و گسترش باغشمال تنها در عصر عباس میرزای ولیعهد باقی نماند. بلکه در عصر ولیعهدی مظفرالدین میرزا نیز این باغ های زیبای بهشتی توسعه یافته اند و به احتمال قوی ساختمان نهایی عمارت کلاه فرهنگی این باغ در عصر مظفری ساخته شد.
دونالد ویلبر بازرگانی اهل وین، در کتابی به نام “باغ های ایران و کوشک های آن” توصیف مفصلی از بناهای بعد از عصر مظفری می دهد: «در محل تقاطع طرح صلیبی چند حیاط و کوشک بزرگی احداث شده بود. کوشک، ساختمانی با یک طبقه و اتاق های متعدد بود که در اطراف تالار مخصوص پذیرایی ساخته شده بود. این کوشک از سنگ مرمر سفید بنا شده و دیوارهای آن با نقاشی دیواری تزیین گردیده بود. طالار مرکزی آن دارای گنبدی بوده که نمای خارجی اش را زر اندود کرده بودند. در استخرهای مجاور قایق هایی دیده می شد که آنها را بسیار استادانه ساخته بودند تا جنگ های دریایی را نشان دهند.»
این باغ تا اواخر دوره ی قاجار آباد بوده و در همان دوران تبدیل به تفرجگاهی عمومی شده. در برخی منابع تاریخی آمده است که روس ها در زمان خروج از آدربایجان با پتک و تبر به جان ستونهای زیبا و منقش آن افتادند. تا اینکه در سال 1308 زمانی که محمدعلی خان تربیت شهردار تبریز بود اراضی آن تکه تکه شد و به فروش رفت. علیرغم خدمات بسیار زیادی که از محمدعلی خان تربیت در تبریز باقی مانده، نمی توان از این واقعه به عنوان یک اقدام بعید و دور از انتظار در کارنامه روشن و مملو از خدمات او یاد نکرد. به این ترتیب قسمت هایی از باغ شمال تحت تملک دولت قرار گرفت و دیگر بخش های آن بعد از شهریور 1320 تبدیل به ورزشگاه شد. و به این ترتیب داستان قصر باشکوه دیگری در تبریز به افسانه ها پیوست.
مطلب برگرفته از وب‌سایت رسمی باشگاه گسترش فولاد تبریز
