به گزارش صاحب دیوان، آذربایجان‌شرقی از لحاظ موقعیت جغرافیایی، در طول اعصار مختلف، به عنوان گذرگاهی برای مسافران و محلی برای مبادلات کالاهای تجاری بوده است. از میان کاروانسراهای مختلفی که در این استان وجود دارد، 3 کاروانسرای خواجه‌نظر واقع در شهرستان جلفا، کاروانسرای جمال‌آباد واقع در شهرستان میانه و کاروانسرای گویجه‌بل مابین شهرستان‌های اهر و هریس، در شهریور 1402 به ثبت جهانی رسیدند. در ادامه با این سه کاروانسرای قدیمی آشنا می‌شویم.
کاروانسرای خواجه‌نظر
این کاروانسرای تاریخی در شهرستان جلفا، کنار رود ارس و پل ضیاء الملک قرار دارد و قدمت آن به دوره صفوی برمی‌گردد. این کاروانسرا توسط تاجری بنام خواجه نظر بنا نهاده شده است. خواجه نظر از ارمنیان معتبر جلفا بود که در تجارت اسم و رسم زیادی یافت و از این رو شاه عباس او را کلانتر ملت ارمنی‌ها کرد. خواجه نظر نیز به دلیل علاقه زیادی که به وطن خود یعنی شهر جلفا داشت، 2 کاروانسرای بزرگ در دو طرف رود ارس بنا کرد؛ اما عمر او کفاف نداد و بعد از فوت او هر دو بنا ناقص باقی ماند.
کاروانسرای خواجه نظر جلفا به لحاظ معماری و ساختاری، متفاوت از کاروانسراهای عباسی بود که دارای پلان‌های مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، و کاروانسرا با تالار ستون دار و چهار ایوانی بودند. در ساخت این کاروانسرا از سنگ تراش و آجر استفاده شده است و شامل یک حیاط مرکزی بزرگ و سه ایوان در سه طرف حیاط با پوشش‌های گنبدی شکل با طاق جناقی است. این بنا مستطیل شکل بوده و طول آن دو برابر عرض آن است. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ نیز این کاروانسرا به همراه ۵۳ کاروانسرای تاریخی دیگر در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند.
کاروانسرای جمال‌آباد
این کاروانسرای قدیمی در شهرستان میانه، روستای جمال آباد واقع شده است. این بنا در دوره ایلخانی ساخته شده و در دوره صفوی توسط شاه عباس ثانی مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. البته در سردر ورودی این کاروانسرا کتیبه‌ای وجود دارد که حکایت از ساخت این کاروانسرا در سال 1065 هجری قمری توسط شاه عباس دوم صفوی دارد. تا اوایل دوره پهلوی که کاروان‌ها برای رفتن از تبریز به تهران از روستای جمال آباد عبور می‌کردند، این کاروانسرا بعنوان محل استراحت کاروانیان بود. اما از زمانی که مسیر ترانزیت ماشین‌رو در کناره رودخانه قیزیل اوزن احداث شد، جاده قدیمی و کاروانسرای جمال‌آباد متروک شد. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ نیز در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
کاروانسرای گویجه‌بیل
این کاروانسرا در گردنه‌ای برف گیر و کوهستانی به همین نام بین شهرستان اهر و هریس واقع شده است. این بنا مجموعه‌ای زیبا از تخصص و فنی گرایی ایرانیان در عصر صفویه است و نحوه ساخت و نوع معماری و مهندسی متفاوتش آن را از سایر کاروانسراهای ثبت شده جهانی ایران متمایز نموده است. بر خلاف سایر کاروانسراها، این بنا فاقد حیاط مرکزی بوده و سازندگان آن با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی منطقه به منظور تامین گرمایش داخل کاروانسرا، از ایجاد فضاهای باز در آن اجتناب نموده‌اند.
بنای این کاروانسرا مستطیل شکل است و در چهار سوی آن چندین برجک قرار دارد که مانع از نفوذ سرما به داخل فضای کاروانسرا میشود. کاروانسرای گویجه بئل از بخش‌های مختلفی چون سردر ورودی، شترخان، استراحتگاه مسافران تشکیل شده است. هشتی ورودی از طرف غرب به داخل سالن اصلی این بنا به وسیله پنج گنبد عرقچین باز میشود. این کاروانسرای قدیمی در تاریخ ۲۰ آذرماه سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در شهریور 1402 همراه با 54 کاروانسرای دیگر در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در لیست میراث جهانی قرار گرفتند.
