شاید کمتر برایتان اتفاق بیافتد که بتوانید به مکانی بروید که مردگان عصر باستان را در جایی که دفن شده‌اند از نزدیک ببینید. در بیشتر موارد این گورها در موزه‌ها بازسازی می‌شوند و اسکلت‌ها از جای اصلی خود خارج و به موزه انتقال داده می‌شوند و دیگر حال و هوای اصلی خود را ندارند. اما در تبریز در نزدیکی مسجد کبود موزه‌ای خاص وجود دارد که با عبور از در آن وارد دنیای باستان می‌شوید. جایی که مردگان از دنیای پس از مرگ می‌گویند و آنرا به تصویر می‌کشند.
سال ۱۳۷۶ بود که یک عملیات خاک‌برداری برای ساخت مجتمع تجاری در تبریز منجر به نمایان شدن گورستانی باستانی شد هرچند بخشی از این گورستان تخریب شده بود اما بخش دیگری از آن نجات یافت. این گورستان (سایت موزه) مملو از قبور، اسکلت‌های باستانی و مواد فرهنگی و اشیاء تدفین است و قدمتی بالغ بر ۳۵۰۰ سال برای آن در نظر گرفته شده.
بعد از آنکه از در اصلی موزه که در خیابان امام، پشت مسجد کبود تبریز قرار دارد وارد می‌شوید باید از راه پله‌ها عبور کرده و وارد حیاط مجموعه شوید. در نگاه نخست چیز خاصی نظرتان را جلب نمی‌کند و سردرگم می‌مانید که قرار است چه ببینیند. اما کم کم خودتان را در میان گودالی می‌بینید که دیوارهای آن حکایت از لایه‌های تاریخی دارد که این محوطه پشت سر گذاشته. از حیاط که می‌گذرید بعد از ساختمان اداری و نگهبانی، در سمت راست چند پله به دری کوچک می‌رسد. می‌گویند وارد شوید اما در پس آن در سیاهی وجود دارد که شمارا سردرگم‌تر می‌کند. تا چشمتان از روشنای روز به تاریکی داخل عادت کند چند ثانیه طول می‌کشد اما بعد از آن چشمتان به دنیای مردگان باز می‌شود. دنیایی که شاید هیچگاه تصورش را هم نمی‌کردید که با عبور از آن در کوچک چوبی بتوانید با آن روبه رو شوید. اینجا موزه عصر آهن (گورستان مسجد کبود) تبریز است که در تاریخ ۳ آبان ۱۳۷۹ با شماره‌ی ثبت ۲۹۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حسن عابدینی (مسئول سایت موزه عصر آهن تبریز) درخصوص گورستان عصر آهن تبریز گفت: این گورستان وسعتی در حدود ۳ هکتار دارد که درحال حاضر حدود ۳۰۰ متر آن در سایت موزه به نمایش گذاشته شده و سایر بخش‌ها هنوز زیر خاک و زیر خانه‌ها و سایر بناهای این منطقه مدفون هستند. از آنجایی که مردمان آن زمان برای باور بودند که همانگونه که در این دنیا آمده‌اند دوباره در دنیای دیگر هم متولد می‌شوند از این رو بیشتر تدفین‌ها به صورت جنینی است. حتا درون ظروفی که به همراه متوفا در گور نهاده شده، غذا و نوشیدنی می‌گذاشتند تا در دنیای پس از مرگ راحت باشند.
او ادامه داد: تدفین‌ها بر اساس سن، جنسیت، موقعیت اجتماعی و… متفاوت است چنانکه بیشتر زنان به پهلوی چپ و مردان به پهلوی راست دفن شده‌اند. بیشتر این تدفین‌ها همراه با هدایای تدفین از ظروف غذا و نوشیدنی گرفته تا زیورآلات و وسایل روزمره است. جنس زیورآلات از مفرغ، عقیق و شیشه است. هرچند به دلیل آنکه وسایل آهنی در این مکان ممکن بود دچار تخریب و خردگی شوند از داخل گورها برداشته شده‌اند و تعدادی از آن‌ها به موزه ملی آذربایجان انتقال یافته؛ اما سفال‌ها و تدفین‌ها همانگونه که بودند باقی مانده‌اند.
عابدینی با اشاره به آنکه لایه‌هایی که در دیواره‌های سایت موزه دیده می‌شود نشان از تاریخی دارد که بر این محوطه گذشته، گفت: لایه‌هایی از وقوع سیل در این سایت موزه دیده می‌شود. چنانکه حدود ۳۲۰۰ سال پیش لایه‌ای خاک که توسط سیل به این منطقه آورده شده روی گورستان را پوشانده و کم کم لایه‌های دیگر روی آنرا پوشانده است. حتا در لایه‌هایی نشانه‌هایی از دوره صفوی و تنپوشه‌هایی که برای عبور آب استفاده می‌شد دیده می‌شود.
مسئول سایت موزه عصر آهن تبریز با اشاره به یکی از تدفین‌ها که به صورت طاق باز است، گفت: این تدفین در میان سایر تدفین‌ها استثنا است چراکه بانویی است که طاق باز دفن شده. این احتمال را می‌دهیم که باتوجه به آنکه این مکان برایشان مقدس بود و حدود ۴۰۰ سال به عنوان گورستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. برای آرامش این بانو، که احتمالا در جای دیگری فوت کرده بوده، جسد او را به این مکان انتقال داده باشند با توجه به آنکه احتمالا مدتی از مرگ تا انتقال جسد به این مکان گذشته، جسد خشک شده و دیگر امکان تدفین به صورت جنینی کامل نبوده از این رو طاق باز و تا حدودی جنینی دفن شده.
او با اشاره به کاوش‌های باستان‌شناسی که در این محوطه انجام گرفته، گفت: بخشی از کاوش‌ها در سال ۱۳۷۶ انجام گرفت و آخرین فصل کاوش نیز در سال ۱۳۸۲ انجام گرفت. بیش از ۳۸ گور در این سایت موزه در معرض دید عموم است که به صورت جنینی دفن شده‌اند. از آنجایی که این مکان در آن دوره یک گورستان عمومی بود، گورهای نوزادان و نوجوانان نیز در این سایت وجود دارد. گور نوزادان به صورت ساده و گور نوجوانان در سازه‌های مربعی با دو ظرف سفالی همراه است. درون برخی از گورهای کودکان اسباب بازی‌هایشان نیز قرار دارد و زن‌ها با جواهرات و مردها با ابزار جنگی‌شان دفن شده‌اند.
مسئول سایت موزه عصر آهن تبریز یادآور شد: همه مردگان این گورستان به مرگ طبیعی فوت کرده‌اند. ضمن آنکه نوع سفال‌های موجود در گورها متفاوت است. میزان آثار و هدایای موجود در قبور نیز نشان از جایگاه اجتماعی و ثروت فرد دارد.
منبع: ایلنا/ معصومه دیودار
