برگزيده برترين معماري كه در آناتولي بنام ايشان برمي‌خوريم اسير علي تبريزي مي‌باشد. لذا سعی بر این خواهم داشت تا به استناد مدارک و اسنادی که به آنها دسترسی دارم بیشتر معرفی استاد علی تبریزی و آثارش را موضوع این گفتار قرار دهم.معماری که با شکست صفوی در چالدران بهمراه پادشاه عثمانی بهمراه تعداد زیادی از هنرمندان و صنعتگران تبریزی به آن دیار مهاجرت اجباری کرد و سال ها بعنوان سرمعمار دربار عثمانی خدمات بسیار و آثار ارزنده ای طراحی و ساخت که اکنون بیادگار مانده اند.
سالها قبل در دانشگاه خاورمیانه آنکارا در رشته مرمت بناهای تاریخی مشغول تحصیل بودم که در ضمیمه روزنامه¬ گون آیدین (gun aydin) به مناسبت ماه رمضان برای اولين بار نامهاي اسيرعلي ، عجم عليسي (معمار علی تبریزی) را مشاهده نمودم، نشریه مذکور خلاصه شرح حال او را همراه عکسی از مسجد مانیسا که به مسجد سلطان معروف است به چاپ رسانده بود، هافسا سلطان، مادر سليمان قانوني باني مسجد است و مسجد مجموعه‌اي از مدرسه، بيمارستان، دارالاحسان، حمام، آسايشگاه و كتابخانه می¬باشد. سليمان وليعهد بود و مانيسا وليعهدنشين. وقتي سلطان ياووزسليم yavuz selim به پادشاهي رسيد، برادرش را كه والي مانيسا بود به قتل رساند و پسرش سليمان را والي انتخاب نمود.
والي بيش از 18 سال نداشت اما مادر كارداني در كنارش بود كه عمران و آبادي شهر را وجهه همت خويش ساخت. مجموعة مانيسا در اين دوره ساخته شد و معمارش همين اسيرعلي يا استاد علي تبريزي است هنوز بنا تکمیل نشده بود که سلطان سلیم در گذشت و سليمان به امپرطوري رسيده و او را معمار باشي سراسر امپراطوري اعلام كرد.
كار مجموعة مانيسا، روز اول فروردين 1521 ميلادي با قرباني و مراسم ويژه‌اي آغاز شد و وقفنامه آن در سال 1523 تنظيم گرديد. در اين مجموعه 117 نفر مأمور خدمت بودند و در دارالضيافه آن روزي دو بار فقرا اطعام مي‌شدند.
حمام مسجد يا مجموعه در سال 1538 ميلادي و بيمارستان آن در سال 1539 ميلادي و در زمان شاهزاده مصطفي به مجموعه افزوده شد. در اين زمان معمار علي تبريزي درگذشت و كارهاي ناتمام او را معمار سينـان ادامه داد. اما بعد از مرگ معمار علي تبريزي ابتكار او يعني، پخش معجوني كه از 41 گياه ساخته مي‌شد در اول فروردين هر سال و مصادف با نوروز، همچنان پا برجا ماند.
بناي مسجد مانيسا در سال 1953 م دچار آتش‌سوزي شد و در زمان تعميرات تغييراتي يافت كه با كوتاه نمودن مناره‌ها از زيبايي آن كاسته شد. با نصب يك ساعت آفتابي در ديوار غربي مسجد زمان شرعي بوسيله آن در شهر مانيسا اعلام مي‌شود.
در دايره‌المعارف مشاهير ترك و دنيا نام علي تبريزي به صورت عجم عيسي ضبط شده كه به احتمال زياد ناشي از بي‌دقتي كاتب يا مقاله نويسي است كه بصورت عربي عجم عليسي را بدون «لام» به لاتين انتقال داده است، در اين دائره‌آلمعارف از تولد علي تبريزی خبري نيست، اما زمان وفات، همان 1539 م. درج شده است.
همچنین مجموعه چوبان مصطفي پاشا در گبزه و كاخ ابراهيم پاشا در آت ميداني hipodrum را استاد علي تبريزي ساخته است ولي چون مرمت آنها را معمار سينان انجام داده، مردم اين بناها را كار معمار سينان مي‌دانند كه خلاف واقعيت است.
مسجد و گنبد چوپان مصطفي در اسكي شهير و مسجد سلطان سليم در استانبول از آثار استاد علي تبريزي است كه از ظرافت و استحكام و تكنيك خاصي برخوردارند.
در كتاب معماري تركيه تأليف پرفسور سوات كمال يتكين به اظهار نظري بر مي‌خوريم كه قبل از سينان معماران بزرگي در دوران عثمانيان زيسته‌اند: عوض پاشايي، علاالدين كنيايي، سينان عتيقي، پولادشاهي، حيرت‌الدين و كمال‌الدين و عجم عليسي يعني علي تبريزي از آن جمله‌اند.
احمد رفيق در كتاب معماران تركيه مي‌نويسد: در زمان سلطان سليمان قانونی قبل از سينان فقط معمار علي تبريزي را مي‌شناسيم كه در استانبول بنام او مسجد و محله‌اي هم وجود دارد.
كتاب معمار سينان و تذكره‌البنيان، به صراحت اعلام مي‌كند كه پيش از معمار سينان، عجم عليسي سر معمار بوده است.
بزرگترين اثر دوره سلطان سليمان قانوني، مسجد سليم اول است كه در كتابهاي ترك زبان، شرح اين مسجد زاويه‌دار مشروحاً نوشته شده است. در كتاب معماري اسلامي پاپادوپلو مي‌خوانيم: “مسجد در سال 1522 .م به پايان رسيد و شباهت زيادي به مسجد سليم اول در اديرنه دارد. به شكل T وارونه ساخته شده و حياط آن نقشه چليپايي دارد.” در اين مسجد، حياط نسبت به جناحين عرض كمتري دارد و جاي مناره‌ها در گوشه تعيين شده است. مجموعه شامل چند بنا است و آرمگاه بزرگ هشت ضلعي متعلق به سلطان سليـم است و ضريح او در پشت يك رواق قرار دارد. نام معمـار در اين كتـاب مشخص نشده ولي بيشتـر كتـابها و از جمله دائره‌المعارف مشاهير ترك و دنيا ، معمار آن را استاد علي تبريزی ذكر كرده‌اند.
مسجد خاتونيه كه در محله اورتاحيصار ترابوزان ساخته شده و در كنار پل زاقنوس و در داخل يك مجموعه جاي گرفته است، خاطره مادر ياووزسليم، گل بهار خاتون را زنده نگه داشته است. با اين كه جعفر غياثي مؤلف ً معماري آذربايجانً احداث آن را به علي تبريزي نسبت مي‌دهد، ولي جاي ترديد وجود دارد. هر چند كه بنا به بعد از مرگ گل بهار خاتون و به سال 1514. م مربوط است ولی از مسـاجد زاويه‌دار محسوب مي‌شود. ظرافت و هنـر معمـاري آن در نماي داخل و خارج و پنجره‌ها و طاقها و مناره‌هاي سنگي زرد و روشن و خاكستري سير و پوشش قلعي گنبد است، كه بيننده را به وسوسه تحقيق مي‌اندازد. هاشم كارپوز در كتاب ترابوزان از استاد علي تبريزی نامي به ميان نياورده است و كتاب «معماري عثماني» آيدین يوكسل جلد پنج نيز از علي تبريزي يادي نكرده است. ولي تاريخ ساخت مدرسه و مسجد خاتونيه ترابوزان را به سال 1514.م تأييد نموده است.
اكتاي اصلان‌آپا، مؤلف معماري دوره عثماني در شرحي كه بر مجموعه چوپان مصطفي پاشا نوشته، يادآوري مي‌كند در بناهاي دوره سليمان قانوني اولين اثر بزرگ معماري مسجد سلطان سليم اول و دومين مجموعه چوپان مصطفي پاشا است. مجموعه چوپان مصطفي پاشا از يك مسجد در مركز و مرقد و مدرسه و عمارت تكيه و دارالشفا و كاروانسرا به شكل U در سه طرف مسجد تشكيل شده است. مرقد هشت ضلعي و مسجد و منبع آب (شادروان SADIRVAN) و كاروانسرا با گنبد پوشيده شده‌اند.
مجموعه زيبا و متعادل و موزون است و مسجد با پلان مربعي به ابعاد 55 ر 14 متر با سنگ ازاره و آجر سنگ ساخته شده است قطر گنبد 14 متر و ارتفاع آن 24 متر است و 6 ستون با سرستونهاي مقرنس كاري ديده مي‌شود كه گنبد بر آنها سوار است.
مسجد در حوالي 24-1522.م ساخته شده و مرمرهاي آن را از مصر آورده‌اند. سرعت كار و ظرافت بنا، اعجاب‌انگيز است. كتيبه بالاي سر درب، تاريخ پايان ساختمان مسجد را در 1523.م نشان مي‌دهد. به عقیده همان مؤلف، احمدابن‌البوري و حسن ابن التولوني معمار قصر مملوك كه سلطان سليم با خود به استانبول آورده بود در تزئينات مسجد كار كرده‌اند. هر چند معمار سينان از استادكاران مجموعه به حساب آمده ولي به قول نويسندگان كتاب مشاهير ترك و دنيا معمار اصلي استاد علي تبريزي بوده است.
بنا به مندرجات كتاب «كاخ ابراهيم پاشا» نوشته نورهان آتاسوي، كاخ ابراهيم پاشا، كاخ وزير سلطان سليمان قانوني از آثار معمار علي تبريزي در استانبول است. مسجد معمار عجم علي تبريزي، درب مولانا ميدان كاخ كوچك در استانبول واقع مي‌باشد و در سال 1523.م ساخته شده است و منار آن سنگ و آجر و سقف آن چوبي مي‌باشد.
در يكي از شماره‌هاي ماهنامه معماري سال 1937 تركيه مقاله به قلم كمال‌التان Kemal Altan چاپ شده كه موضوع آن”علي تبريزي يكي از معماران كلاسيك” است. نوسينده بعد از معرفي چند بناي با ارزش كه از زمان با يزيد دوم بجاي مانده، ادامه مي‌دهد: «سلطان سليم بعد از جنگ با ايران يكي از ايرانيها را با خود به تركيه مي‌آورد كه لقب عجم به نام او اضافه مي‌شود. اين عجم، همان علي تبريزي است كه بعد از مدتي به مقام سر معماري امپراطوري مي‌رسد و به ساختن بناهاي با عظمت مي‌پردازد.
از جمله بناهاي يادگاري عجم علي تبريزي، مسجد سلطان سليم در بالاي تپه ششم استانبول است كه در مجاورت فانوس دريايي خليج بنا شده است. اين مسجد كه با گنبد مركزي روي چهار ديوار برافراشته شده فاقد ستون است. در كشور بلغارستان و شهر صوفيا، مسجد سيف‌الدين از يادگارهاي علي تبريزي و يكي از بناهاي معظم تاريخي آن كشور است.
در سارايوو، بوسني هرزگوين، مجتمع بزرگي شامل يك مدرسه و يك دارالاحسان و كتابخانه و دارالصبیان زير نظر عجم علي تبريزي ساخته شده كه تاريخ بناي آن را 1532 ميلادي ذكر كرده‌اند. اهالي اين مجتمع را بقوا Begua مي‌نامند.
گذشته از بناهاي ياد شده، بطوریکه قبلا نیز اشاره نمودم برخي از بناهايي كه بنام استاد سينان به ثبت رسيده به احتمال زياد ممكن است اثر عجم علي بوده باشد.
گ-گودوين G-Goodwin در كتاب ً تاريخ معماري عثماني ً بناهاي منسوب به علي تبريزی را به صراحت نام مي‌برد و خاطر نشان مي‌سازد كه سبك معماري اين بناها، آميزه‌اي شگفت از سبكهاي گوناگون عثماني است و توانايي معمار را نشان مي‌دهند كه كارش برتر از بنّاهاي پيشين است. گودوين پيشنهاد مي‌كند بهتر است آثار ديگر علي تبريزي را در ايران و سوريه و مصر نيز جستجو كنيم. بنظر اين نويسنده علي تبريزي بعد از سينان در بالاترين مرتبه معماري اسلامي قرار دارد.
آثار علي تبريزي:
ذیلا بطور خلاصه آثاري را كه در منابع ترك بنام اسير علي تبريزي ثبت شده معرفي مي‌نمايم.
1. طاق سر درب دوم توپ قاپی سرای – باب السلام در استانبول
2. جامع و مقبره سلطان سلیم اول (سلیمیه در استانبول) – تاریخ ساخت : 1522 در زمان سلطان سلیمان
3. مسجد یازاری قاسم – مسجد جذری قاسم یا گذری قاسم، محله ایوب استانبول سمت دفترداری
4. مسجد بالا پاشا یا بالی پاشا در محله فاتح استانبول
5. کاخ ابراهیم پاشا در آت میدانی استانبول hipodrum
6. مسجد و مجموعه چوپان مصطفی پاشا در گبزه – تاریخ ساخت 1523
7. مسجد چوپان مصطفی پاشا در اسکی شهر
8. مسجد و مجموعه سلطان یاهافسا سلطان در مانیسا
9. مسجد سلیمان در چورلو (سلیمانیه چورلو)
10. مسجد ایاز پاشا در تکیر داغ – قصبه سرای
11. مسجد سلطان سلیم در قونیه
12. مسجد قاسم پاشا در یوزوئیک
13. مسجد خاتونیه در ترابزان
14. مسجد صفی الدین یا سیف الدین قاضی در صوفیا (بلغارستان)
15. مسجد و مجموعه و دارالصبیان در سارایوو (مجموعه قاضی خسروبیک) Begova
16. مساجد پیری محمد در هاسکوی
17. محله و مسجد معمار اسیر علی تبریزی در استانبول، محله شهرامین نزدیک درب مولانا. این مسجد اثر و خاطره خود معمار علی تبریزی می¬باشد و بنام و خاطره او باقی مانده است.
18. تنظیمات آبهای توپ قاپی – استانبول
19. هشت چشمه – آماسیا
بطوریکه ملاحظه می¬فرمائید استاد علی تبریزی به نوعی در زادگاهش مورد بی مهری قرار گرفته و مظلوم واقع شده است چرا که شایسته بر این بود تاکنون از سوی محافل دانشگاهی و سایر نظام های مرتبط در ایران نیز تحقیقات جامع در مورد ایشان بعمل آمده و با برگزاری کنگره¬ها و تالیف و تدوین کتابهای مربوطه با افتخار دانشکده¬های معماری بنام ایشان لااقل در آذربایجان بویژه تبریز (سرزمین مادری) تاسیس و نامگذاری می¬گردید ولی دریغا از عدم چنین اقداماتی؟!
و این در حالیست که از شاگرد استاد علی تبریزی (معمار سینان) در کشور همسایه (ترکیه) همه گونه تجلیل حتی چاپ تصویر معمار سینان روی اسکناس¬های رایج بعمل آمده و نام او را برای نسل¬های بعد زنده و پر آوازه ساختند.
فرطوس موسوی
