نزدیک به یک قرن است که از عمر بنای ریسباف اصفهان می‌گذرد. محلی که به‌عنوان دومین کارخانه ریسندگی اصفهان با مشارکت جمعی از سرمایه‌داران این دیار، در سال ۱۳۱۱ در جنوب شرقی سی‌وسه‌پل، در زمینی به مساحت بیش از ۶۹ هزار مترمربع و با سرمایه‌ای حدود ۳۱۴ هزار تومان احداث شد. از سال ۱۳۱۴ هجری شمسی فعالیت این مجموعه آغاز شد. یکی از هشت کارخانه ریسندگی اصفهان که جدا از مباحث اقتصادی و ارزش‌های معماری، تاریخی و فرهنگی، به‌نوعی شناسنامه ورود صنعت مدرن به ایران به شمار می‌آید، اکنون سال‌ها است که از تعطیلی آن می‌گذرد و هر بار نیز از احیا و تغییر کاربری آن سخن به میان می‌آید؛ تا اینکه بیست‌وپنجم خردادماه سال جاری طی خبری از سوی روابط‌عمومی استانداری اصفهان به نقل از سیدرضا مرتضوی، استاندار اصفهان اعلام شد: «جلسات کارشناسی با حضور نمایندگان میراث فرهنگی، استانداری اصفهان، معاونان وزارت و تعدادی از نمایندگان مجلس برگزار شد و روز گذشته این موضوع در نهاد ریاست‌جمهوری به تصویب رسید. طبق این مصوبه حق بهره‌برداری زمین کارخانه از وزارت اقتصاد به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برای موزه بزرگ اصفهان واگذار شد.»
انعکاس این اخبار در رسانه‌ها علاوه بر ایجاد موج شادی از سوی فعالان و صاحب‌نظران فرهنگی شهر اصفهان، تردیدهایی را به همراه داشته است به‌عنوان مثال قرار است در این فضای بزرگ که به‌اندازه موزه لوور فرانسه (بزرگترین موزه جهان) است، چه اتفاقی بیفتد؟ آیا این فضای ارزشمند تاریخی همچون بعضی موزه‌های کشور تبدیل به گورستان اشیای تاریخی با کمترین اثرگذار فرهنگی می‌شود؟ همین تردیدها باعث شد که بسیاری از صاحب‌نظران و فعالان فرهنگی و میراثی اظهارنظرها و راهکارهای متفاوتی برای تأسیس این موزه ارائه دهند و حتی برخی از آن‌ها اقدام به تهیه طرح‌نامه‌های برای تأسیس این موزه کردند. اما به‌راستی قرار است چه اتفاقی در موزه ریسباف بیفتد؟ و مهم‌تر از همه برای اینکه این موزه تبدیل به یک فضای اثربخش فرهنگی به‌ویژه در حوزه گردشگری و تاریخی شود، چه باید کرد؟
خبرگزاری ایمنا با برگزاری میزگردی تخصصی تحت عنوان «مجموعه ریسباف و آنچه باید کرد؟» که با حضور علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، حسین مسجدی، اصفهان‌پژوه و عضو هیئت‌علمی دانشگاه، محمد عرب‌معمار و علی عطریان، معمار و مدرس دانشگاه، مهدی تمیزی، هنرمند و صاحب‌نظر هنری، و حضور برخط رضا دبیری‌نژاد، کارشناس و صاحب‌نظر در حوزه موزه و موزه‌داری و بهنام ابوترابیان، پژوهنده منظر فرهنگی ایران برگزار شد به بررسی این محورها پرداخت که مشروح مباحث مطرح‌شده را در ادامه می‌خوانید.
آخرین وضعیت ریسباف بعد از واگذاری به میراث فرهنگی
علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان اظهار کرد: از گذشته تا امروز کارخانه ریسباف برش‌هایی خورده است و هم‌اکنون این ملک به چهار پلاک تقلیل پیدا کرده است، درواقع ریسباف دارای فضای وسیع‌تری بوده و در سنوات گذشته به دلیل اتفاقاتی همچون ساخت‌وساز و سایر موارد این ملک تقلیل پیدا کرده است؛ آنچه هم‌اکنون از این ملک وجود دارد، زمینی با چهار پلاک ثبتی با هفت هکتار مساحت بالغ‌بر ۴۳ هزار متر اعیانی موجود این بنای ارزشمند است.
وی افزود: متأسفانه یکی از تلخ‌ترین اتفاقاتی که در گذشته رخ داد، این بود که صنعت نساجی اصفهان دچار رکود و ورشکستگی شد وی همین امر باعث شد که کارخانه ریسباف هم با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو شود و در نهایت به دلیل بدهی، این کارخانه از مالک گرفته و به مالکیت بانک ملی واگذار شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان ادامه داد: در سال ۸۷ تا ۸۹ مصوبه‌ای تحت عنوان واگذاری ریسباف به سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وقت با هدف تأسیس موزه صورت گرفت. در سال ۱۳۹۲ با پیگیری‌های بانک ملی این مصوبه لغو می‌شود که به نظر من عمده‌ترین دلیل این امر به پیگیری نکردن مسئولان و مدیران وقت برمی‌گردد، زیرا شواهد و مستنداتی مبنی بر پیگیری مسئولان و مدیران برای تبدیل‌شدن ریسباف به موزه در آن زمان موجود نیست.
وی اضافه کرد: مجموعه ریسباف که بخشی از چهارباغ بالا است به نظر من به‌عنوان یک نقطه هویت‌بخش می‌تواند نقش بهتری را در حوزه‌های مختلف شهرسازی ایفا کند. در سفر سیدپرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی به اصفهان، موضوع تبدیل مجموعه ریسباف به موزه برای اولین بار مطرح شد، زیرا اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان به دلیل اینکه از لحاظ اعتباری و زیرساختی شرایط انجام این کار را نداشت، از بنیاد مستضعفان درخواست کرد این اقدام را انجام دهد.
ایزدی گفت: به دلیل موضوعات حقوقی، واگذاری ریسباف از دولت به بنیاد مستضعفان امکان‌پذیر نبود تا اینکه عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی مکاتبه‌ای را با محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور مبنی بر در اختیار قرار دادن مجموعه ریسباف به وزارت میراث فرهنگی برای تبدیل به موزه انجام داد و با پیگیری‌های آن از سوی استاندار اصفهان صورت گرفت.
واگذاری کامل ریسباف به میراث فرهنگی در هفته آینده
وی ادامه داد: ۱۰ روز گذشته کمیسیون اصلی حقوقی نهاد ریاست‌جمهوری برای بررسی این موضوع برگزار شد و در نهایت اکثر اعضا رأی مثبت به احیای مصوبه هیئت‌وزیران در سال ۸۹ مبنی بر تبدیل‌شدن ریسباف به موزه دادند. بر اساس این مصوبه بهره‌برداری و مالکیت زمین مجموعه ریسباف به نام دولت می‌شود و دولت آن را به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی واگذار می‌کند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان تصریح کرد: بر اساس آخرین پیگیری‌های من از علوی، عضو کمیسیون حقوقی نهاد ریاست‌جمهوری، این مصوبه تا پایان این هفته اجرا می‌شود و دستورالعمل اجرای این مصوبه به‌صورت مکتوب به استاندار اصفهان اعلام خواهد شد.
بانک ملی تصور اشتباهی نسبت به واگذاری داشته است
وی اظهار کرد: بانک ملی یک بانک دولتی است، قاعدتاً مبلغی برای مجموعه ریسباف کارشناسی خواهد شد و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی این مبلغ را در ازای واگذاری به بانک ملی تخصیص خواهد داد و در این صورت مسئله واگذاری کامل موزه ریسباف از بانک ملی به دولت و وزارت میراث فرهنگی کامل حل شده است، اما برداشت بانک ملی به‌گونه دیگری بود، به همین دلیل مبلغی را که برای کارشناسی این زمین در نظر گرفت بر اساس مبلغی زمینی بود که قرار است در آن محدوده ساخت‌وساز شود، در صورتی‌که این زمین در سال ۱۳۸۱ به ثبت آثار ملی رسیده است.
تبدیل موزه ریسباف به موزه منطقه‌ای
ایزدی افزود: یکی از نواقصی که اصفهان با آن مواجه است، نبود موزه مناسب برای توسعه فرهنگی و گردشگری این شهر است. واقعیت را باید گفت ما از روی ناچاری این مکان‌ها را موزه خطاب می‌کنیم از طرفی باید برای کشورمان از لحاظ فرهنگی، تقسیماتی قائل شویم، اصفهان به‌عنوان قلب فرهنگی کشور و حداقل بخشی از تمدن ایرانی، توان و پتانسیل اینکه یک موزه منطقه‌ای داشته باشد را دارد.
وی ادامه داد: خوشبختانه مجموعه ریسباف برای تبدیل‌شدن به موزه منطقه‌ای مناسب است و به‌طور قطع این امر باید با یک طرح محتوای مثبت و در شأن موزه منطقه‌ای هم نام اصفهان صورت گیرد و نمی‌توان هم‌اکنون بر اساس اظهار نظرات افراد مختلف برای این ملک ارزشمند تصمیم گرفت و من در پاسخ به اظهارنظر این افراد گفتم در وهله اول باید طرح محتوای مناسب برای تبدیل‌شدن ریسباف به موزه منطقه‌ای صورت گیرد و در کنار آن باید بخش‌هایی همچون نساجی که به این مکان هویت داده است، در کنار سایر هنرها لحاظ شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان اضافه کرد: ما بخشی از تاریخ اصفهان را ناخواسته یا نادانسته حذف کرده‌ایم، ما به بخشی از تاریخ اصفهان به‌ویژه از دوره‌های قبل اسلام کمتر پرداخته‌ایم و شاید یکی از دلایل آن این است که این شهر فاقد یک موزه در حوزه تاریخی بوده است، به همین جهت موزه ریسباف علاوه بر اینکه این ضعف‌ها را بپوشاند، باید نگاه جدی به منطقه از جمله استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و اطراف استان اصفهان که فاقد موزه هستند، داشته باشد.
تحلیل محتوا و معماری موزه ریسباف شهرداری اصفهان
وی با اشاره به اینکه قرار است تبدیل‌شدن مجموعه ریسباف به موزه با مشارکت شهرداری اصفهان صورت گیرد، تصریح کرد: میزان برآورد اولیه وزارت میراث فرهنگی قابل‌توجه است و اگر بخواهیم مجموعه ریسباف تبدیل به یک موزه فاخر و مبتنی بر شاخص‌های فرهنگی، تاریخی و هنری شهر اصفهان باشد، نیاز به مشارکت شهرداری اصفهان داریم که خوشبختانه هم شهرداری اصفهان و هم اعضای شورای اسلامی شهر نسبت به این مسئله دغدغه و اهتمام جدی دارند.
ایزدی ادامه داد: درواقع تحلیل محتوا و معماری موزه ریسباف توسط شهرداری اصفهان صورت می‌گیرد و من مُصر هستم به‌محض واگذاری مجموعه ریسباف به میراث فرهنگی، تحلیل محتوا و معماری این مجموعه برای تبدیل‌شدن به موزه آغاز شود. خوشبختانه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور برای تبدیل شدن این مجموعه به موزه اعتبارات خوبی در نظر گرفته است که ان‌شاءالله با مشارکت شهرداری اصفهان در بازه زمانی سه‌ساله تبدیل به موزه منطقه‌ای خواهد شد.
تجربه تلخ تأسیس برخی موزه‌های منطقه‌ای در کشور
رضا دبیری‌نژاد، کارشناس و صاحب‌نظر حوزه موزه و موزه‌داری اظهار کرد: تأسیس موزه منطقه‌ای از لحاظ کارکردی اقدام بسیار مناسبی است، برای اینکه بتوانیم برند و شبکه منطقه‌ای ایجاد کنیم، برای تأسیس این نوع موزه‌ها در کشورمان باید به شرایط مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی و بومی توجه کنیم.
وی افزود: هم‌اکنون نزدیک به ۱۰ پروژه نیمه‌کاره مربوط به موزه منطقه‌ای در کشور داریم که سال‌ها بلاتکلیف مانده‌اند و حتی در تعدادی از آن‌ها، بخشی از عملیات ساخت‌وساز پیش رفته است، اما در عمل اعتباراتی که به این پروژه‌ها اختصاص پیدا کرده است، پاسخگوی اتمام این پروژه‌ها نبوده است، حتی بعضی از این پروژه‌ها بالای ۲۰ سال قدمت دارند، به همین جهت تأکید می‌کنم برای تبدیل ریسباف به موزه منطقه‌ای باید روند پروژه‌های موزه‌های منطقه‌ای کشور آسیب‌شناسی شود تا دچارمعضلات مشابه نشود.
مدیر موزه ملک تصریح کرد: سال‌های گذشته برای بررسی و مطالعات ایجاد موزه منطقه‌ای اصفهان به این شهر سفر کردیم و همان سال‌ها پیش تأکید کردیم که ساختمانی برای ایجاد موزه منطقه‌ای در اصفهان ساخته نشود زیرا این شهر به‌اندازه کافی قابلیت در این حوزه دارد.
وی گفت: موزه‌ای که قرار است در شهر اصفهان با عنوان منطقه‌ای یا هر عنوان دیگر ایجاد شود، باید این ویژگی را داشته باشد که بتواند جذابیتی هم‌تراز با جاذبه‌های مطرح گردشگری اصفهان همچون کاخ عالی‌قاپو، میدان و مسجد امام ایجاد کند که بتواند حجم گسترده مخاطب را به سمت خود جذب کند.
دبیری‌نژاد اضافه کرد: موزه‌هایی در اطراف کاخ چهلستون و کاخ عالی‌قاپو قرار دارند اما وقتی بررسی می‌کنیم درخواهیم یافت که این موزه‌ها نتوانسته‌اند همچون کاخ چهلستون و عالی‌قاپو گردشگر و افراد را به خود جذب کنند، به همین خاطر طراحی موزه به‌جای اینکه طراحی معماری، فضا و ساختمان باشد، یک برنامه‌ریزی فرهنگی است. درواقع موزه به‌وسیله موزه‌پرداز، تبدیل به موزه می‌شود.
وی ادامه داد: برخلاف همه رویکردهایی که در گذشته برای تأسیس موزه همچون توجه به طراحی معماری، جانمایی فضا و ساخت‌وساز صورت می‌گرفته است، اکنون باید از برنامه‌های فرهنگی شروع کنیم اینکه اصفهان چه نوع موزه‌ای را می‌طلبد؟ چه نوع موزه‌ای در آن جواب می‌دهد؟ و چه موزه‌ای مورد استقبال قرار می‌گیرد؟ این نوع مخاطب‌شناسی و شناخت است که ما را به نتیجه می‌رساند.
رویکردی که باید برای تبدیل‌شدن ریسباف به موزه منطقه‌ای در نظر گرفت
کارشناس و صاحب‌نظر در حوزه موزه و موزه‌داری اضافه کرد: شاید حتی یک مدل جدیدتر به نام اکونو موزه‌ها یا به‌عنوان‌مثال موزه‌های زنده بتواند این رویکرد فرهنگی را در پیش گیرد یا بتوانند تصویری از اصفهان گذشته تاکنون در دل خود داشته باشد و حتی رویکردی چندوجهی به خود گیرد.
وی اظهار کرد: مجموعه ریسباف به‌اندازه‌ای وسیع است که اگر بخواهیم یک‌دفعه آن را افتتاح کنیم مطمئناً اهداف ما برای موزه تحقق پیدا نخواهد کرد. به همین جهت فکر می‌کنم برای مجموعه ریسباف باید مدل موزه‌پردازی در پیش گرفته شود تا پله‌پله پیش رود. به همین جهت ریسباف باید فاز به فاز یا به‌نوعی تکه‌تکه تبدیل به موزه شود و هم‌زمان میزان اثربخشی آن بررسی شود.
دبیری‌نژاد تأکید کرد: وقتی سابقه موزه‌های موفق در جهان و کشور را بررسی می‌کنیم، درخواهیم یافت که موزه‌پردازان بالای سر کار بوده‌اند، درواقع این افراد رویکرد کلی را مشخص می‌کردند و به‌تناسب رویکرد گروه‌های معماری، روش طراحی و اجرا مشخص می‌شده است. به همین جهت تأکید می‌کنم به‌جای اینکه در موضوع ریسباف قالب‌بندی داشته و بخواهیم موزه را به‌صورت منطقه‌ای تأسیس کنیم، باید به اثربخشی موزه فکر کنیم.
وی گفت: موزه‌های مختلف منطقه‌ای در کشور تأسیس شده‌اند اما این موزه‌ها در کشور تاکنون موفق نبوده‌اند، من از آوردن اسامی موزه‌ها پرهیز می‌کنم اما به این سوال پاسخ داده شود که این موزه‌ها به چه اندازه توانستند در حوزه گردشگری منطقه‌ای نقش داشته باشند و موفق عمل کنند. این موزه‌ها بعد از افتتاح به‌راحتی به کنار رفتند و نتوانستند برای مردم آن شهر و منطقه جذابیت ایجاد کنند. مشکل این موزه‌ها این بوده که در آن برنامه‌ریزی فرهنگی صورت نگرفته و مهم‌تر از همه فاقد نیروی انسانی متخصص بوده است.
مدیر موزه ملک گفت: یکی از بحران‌هایی مهمی که موزه‌های منطقه‌ای با آن مواجه هستند، نبود نیروی متخصص است، وقتی این موزه‌ها فاقد نیروهای متخصص باشند، نمی‌توانند در منطقه تأثیرگذار باشند به همین جهت قبل از اینکه ریسباف تبدیل به موزه شود، باید شرایط حضور نیروی متخصص در حوزه موزه‌داری و جاری بودن نگاه و برنامه‌های بلندمدت فرهنگی محقق شود، وگرنه این موزه هم سرنوشتی همچون سایر موزه‌های منطقه‌ای کشور خواهد داشت.
ادامه میزگرد روزهای آتی منتشر می‌شود.
تهیه و تنظیم: کورش دیباج، دبیر سرویس فرهنگ و هنر خبرگزاری ایمنا
