در ماه رمضان مردم یک پارچه برای انجام تکالیف شرعی آماده می‌شوند و در جهت به جا آوردن این وظایف مردم هر منطقه با آداب و رسوم خاص خود مراسم رمضان را برگزار می‌کنند. در گذشته این آداب و رسوم از غنای ویژه برخوردار بوده و مردم با شور و شوق زیادی آداب رمضان را به جا می‌آوردند، اما امروز به دلایل مختلف از جمله هجوم عوارض فرهنگ بیگانه و مشکلات زندگی مراسم رمضان کم رنگ‌تر و حتی بسیاری از آن‌ها فراموش شده است. در ذیل به برخی از آداب رسوم رمضان در میان مردم آذربایجان شرقی اشاره شده است.
استقبال از ماه مبارک رمضان
مردم استان آذربایجان شرقی ماه رمضان یا (اوروشلوخ آیی oruŝluqâyi) در زبان ترکی را با «قاباخلاما qâbâxlâmâ» یعنی رسم‌های استقبال آغاز می‌کنند. بر این اساس از نیمه ماه شعبان خود را برای استقبال از ماه رمضان آماده می‌کنند. رسم‌های پیشواز از گرفتن روزه مستحبی تا غبارروبی مساجد، خانه‌تکانی و همچنین رؤیت هلال ماه رمضان را شامل می‌شود. بنابراین رسم‌ها مردم با نظافت و خانه‌تکانی، از چند روز مانده به ماه رمضان به پیشواز این ماه می‌روند. در این میان نظافت و غبارروبی مساجد نیز با همکاری مردم و روحانی محل از اعمالی است که از سال‌های دور در آستانه ماه مبارک رمضان انجام می‌شود. بر اساس این سنت، در غروب روز آخر ماه شعبان مردم به پشت بام‌ها و بلندی‌ها می‌روند تا ماه را رؤیت کنند. البته در سال‌های اخیر مردم بیشتر از طریق رسانه‌های گروهی از آغاز ماه رمضان مطلع می‌شوند. تهیه مایحتاج ماه مبارک رمضان نیز از چند روز مانده به ماه رمضان صورت می‌پذیرد. مثلاً در روستاهای استان آذربایجان شرقی رسم بر این است حدود دو هفته مانده به ماه رمضان، هر خانواده بسته به توان خود حیوانی قربانی کرده و گوشت آن را پخته و در یخچال یا به صورت سنتی (قورما) نگاه می‌دارند. این خانواده‌ها تا پایان ماه رمضان در مراسم سحر و افطار از گوشت حیوان قربانی شده استفاده کرده و عقیده دارند برکت خانه آن‌ها افزایش می‌یابد.
پختن نان محلی و سنتی نان «نزیه» نیز یک روز قبل از ماه رمضان در روستاهای آذربایجان شرقی معمول است. نان نزیه نان مغزداری است که در آذربایجان شرقی در اکثر مناسبت‌های ملی و مذهبی تهیه می‌شود و در شهر‌ها در حال حاضر نان‌های فانتزی جای آن را گرفته است و موسوم به نان افطاری‌اند.
رشته ختایی از شیرینی‌های تبریز و مخصوص ماه مبارک رمضان است که از رشته، گردو، پسته، کره، پودر قند، دارچین، زنجبیل، پودر گل محمدی و گلاب تهیه می‌شود. برای تهیه این شیرینی از موادی چون خرده رشته ختایی خشک، کره، گردو، پودر گل محمدی، هل، زنجبیل، دارچین، مقدار شربت، شکر، آب و گلاب استفاده می‌شود و طعم بی‌نظیری دارد.
یاخا باغلاما
در برخی از نقاط آذربایجان شرقی آخرین روز ماه شعبان را روز یاخا باغلاما گویند. در این روز ضمن اینکه مردم دور هم جمع می‌شدند و به شادی و شادمانی می‌پرداختند خود را برای ماه رمضان آماده می‌کردند. بعضی‌ها درخانه بزرگ خانواده جمع می‌شدند و بسیاری از مردم در صورت مناسب بودن فصل هوا، اغلب در بهار و تابستان به باغ‌ها و گردشگاه‌های اطراف می‌رفتند و به تفریح می‌پرداختند و خوراکی‌های این روز بسیار متنوع بود و سعی می‌کردند آنچه میلشان بود می‌خوردند و خود را برای ماه رمضان آماده می‌کردند. این روز را اصطلاحاً «یاخا باغلاما» می‌گفتند.
رویت هلال در شب اول ماه رمضان
رؤیت هلال ماه در روستاهای آذربایجان شرقی حکایت جالبی دارد. زمانی که هنوز از رادیو و تلویزیون خبری نبود روستاییان برای رؤیت هلال ماه به پشت بام‌ها می‌رفتند و یا در میدان روستا همه در آسمان به دنبال هلال ماه می‌گشتند. همچنین یکی و دو نفر اسب سوار به روستاها و شهر‌های اطراف فرستاده می‌شدند تا خبر رؤیت هلال ماه را بیاورند. باور‌های منطقه آذربایجان شرقی در خصوص رؤیت هلال ماه این بود که بزرگتر‌ها بعد از رؤیت هلال ماه رمضان، به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد مؤمن و نمازخوان نگاه می‌کردند و اعتقاد داشتند که دیدن صورت آدم‌های بی‌نماز و روزه خوار، خوش یمن نیست. نگاه کردن به آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد(ص) بعد از رؤیت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین پیرزنان و پیرمردان مناطق روستایی استان معمول است.
اعزام مبلغان مذهبی به روستاها
پیش از این یکی دو روز مانده به ماه رمضان از طرف ریش سفیدان روستا‌هایی که روحانی نداشتند، یکی دو نفر به نزد امام جمعه‌های شهر‌ها فرستاده می‌شد و از آن‌ها درخواست می‌کردند که یک روحانی را به نمایندگی از خود به روستا بفرستند تا اصول و عقاید و احکام شرعی را برای مردم در ماه رمضان بازگو کند. روحانی فرستاده شده را با سلام و صلوات به روستا می‌بردند و هر شب در خانه‌ای مهمان می‌شد تا ماه رمضان به پایان برسد. در حال حاضر در بیشتر روستاها خانه‌ای به عنوان خانه عالم توسط اهالی روستا به کمک دولت ساخته شده است و روحانی با خانواه‌اش در آن‌ها سکونت دارد و البته بیشتر شب‌های رمضان برای افطاری مردم از ایشان دعوت می‌کنند. یک ساعت عصر در مسجد نماز جماعت را برپا می‌کند سپس بالای منبر می‌رود و در مورد احکام ماه رمضان سخن می‌گوید. همچنین بعد از افطار و شام در مسجد نماز جماعت و سخنرانی برپا می‌دارند. در شب‌های آخر رمضان یکی دو نفر از اهالی روستا پول جمع‌آوری می‌کنند و به عنوان حق‌الزحمه به روحانی می‌دهند.
آداب و رسوم سحری و افطاری
روش‌های بیدار شدن در سحر
در گذشته به ویژه در شهر‌های بزرگ رسم بود «گذرچی» باصدای بلند همه اهل محل را برای سحری خوردن بیدار می‌کرد و محله به محله می‌گشت. این رسم در برخی از شهر‌های کوچک آذربایجان شرقی تا چند سال اخیر نیز معمول بود. هنوز هم برای بیدار کردن برای سحری خوردن در بین همسایه کم و بیش صورت می‌گیرد، زمانی که چراغ‌های خانه همسایه را خاموش ببینند زنگ خانه را به صدا در می‌آورند تا خواب نمانند. البته این بیدار کردن در صورتی انجام می‌شود که پیش از آغاز ماه مبارک رمضان با یکدیگر توافق می‌کنند تا یکدیگر را از خواب بیدار کنند. در بیشتر روستاها و شهر‌ها مؤذن ساعتی مانده به سحری خوردن با خواندن مناجات اهل محل را برای آماده شدن به سحری دعوت می‌کند. مناجات شامل چند قطعه دعا به زبان عربی و ترکی و صلوات بر محمد و آل محمد(ص) از مناره مساجد در حدود یک ساعت مانده به اذان صبح است که به مناجات معروف است. یکی دیگر از راه‌هایی که از قدیم‌الایام مردم برای بیدار شدن در سحر از آن استفاده می‌کردند صدای بانگ خروس بود. از این رو وجود خروس را در خانه خوش یمن میدانستند. آواز سوم خروس را مقارن با اذان صبح میدانستند.
برای سحری بسته به عادت غذایی هر خانواده، معمولاً از غذا‌های سبک استفاده می‌کنند. آذربایجانی‌ها به زمان سحری خوردن «اوباش‌دان» می‌گویند.
افطار و افطاری دادن
یکی از جاذبه‌های ماه رمضان در آذربایجان شرقی به ویژه در تبریز «افطار سوفره سی» یعنی سفره‌های افطاری آن است. مردم بسته به توان مالی خود این سفره‌ها را به انواع غذا‌ها و خوردنی‌ها مزین می‌کنند. برنج، کباب، مرغ، قیمه، قورمه سبزی، انواع دلمه، کتلت، کوکو، آبگوشت و کوفته از غذا‌های مورد استفاده در ماه رمضان است. همچنین در این سفره آش، فرنی، شیر، سالاد، رشته ختایی، زولبیا و بامیه، اهری، حلوا، پنیر، سبزی، خرما‌های تزئین شده با گردو و پودر گردو، انواع مربا به چشم می‌خورد. معمولاً مردم استان یا افطاری می‌دهند یا به مهمانی افطاری می‌روند. ممکن است در طول این ماه خانواده‌ها فقط چند روز را به تنهایی در خانه‌های خود افطار کنند. از جمله خوراکی‌هایی که ماه رمضان در تبریز جایگاه ویژه‌ای دارد، نان رمضان تبریز یا به قول تبریزی‌ها «کماج» است که زینت بخش سفره افطار روزه‌داران است.
نیمه ماه رمضان یعنی مصادف با تولد امام حسن مجتبی(ع) نیز در آذربایجان گرامی داشته می‌شود، برگزاری مراسم عقد و عروسی در این ماه بین مردم متداول و معمول نیست و فقط در شب و روز میلاد باسعادت امام حسن(ع) مراسم ساده عقد برگزار می‌شود.
از جمله مراسم ویژه در منطقه شبستر در ماه رمضان این است که روز پانزدهم این ماه، جوانان درب خانه‌ها را می‌کوبند و با شعر به زبان محلی می‌گویند: «پانزدهم ماه رمضان میهمان شماییم.» در این هنگام صاحبخانه سنجد و گردو به آن‌ها می‌دهد و برخی نیز که خسیس‌ترند با یک سطل آب آن‌ها را میهمان می‌کنند.
ختم قرآن
در ماه مبارک رمضان در اغلب مساجد و بسیاری از خانه‌ها ختم قرآن برگزار می‌شود. مرد‌ها و زن‌ها و بچه‌ها جداگانه در مجالس ختم قرآن شرکت می‌کنند که هر کدام آداب و تشریفات خاصی دارد.
شب‌های احیاء
شب‌های احیا (احیای گجه لری) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مساجد، حسینه‌ها و مصلا‌ها مملو از مردم روزه‌دار می‌شود. آن‌ها در شب‌های نوزدهم و بیست‌ویکم و بیست‌وسوم در سوگ حضرت علی(ع) عزاداری می‌کنند. همچنین مراسم شب‌های قدر را با خواندن دعای جوشن کبیر و قرآن به سحر می‌رسانند. در این شب‌ها همه جا نذری پخش می‌کنند و در محلات فقیرنشین افطاری می‌دهند.
مراسم بیست وهفتم ماه رمضان
شب و روز بیست‌وهفتم ماه مبارک رمضان را که مصادف با کشته شدن ابن ملجم مرادی قاتل حضرت علی(ع) است مردم جشن می‌گیرند و شادی می‌کنند. شب بیست‌وهفتم بازار انواع خوراکی‌ها از جمله کله پاچه با سیر در تبریز رونق بسیار دارد. دوختن کیسه لعن ابن‌ملجم یکی از رسم‌های ویژه ماه رمضان در آذربایجان شرقی بود که اکنون کم رنگ شده است. این رسم در بیست‌وهفتم ماه رمضان و مصادف با شب قصاص ابن ملجم مرادی برگزار می‌شد. بانوان آذربایجان برای اجرای این آیین کیسه‌ای به اسم کیسه لعن می‌دوختند و در این شب افراد سوزنی در این کیسه فرو می‌کردند و به ابن ملجم لعنت می‌فرستادند. در برخی از مناطق آذربایجان شرقی از جمله توابع جلفا روز ۲۷ ماه رمضان مصادف با مرگ ابن ملجم جشن می‌گیرند. در این روز جوانان با چوب و کاه آدمک ابن ملجم را ساخته و پس از گرداندن در کوچه‌های محل روی آن نفت ریخته و می‌سوزانند.
در برخی از روستاهای آذربایجان شرقی، جمعه آخر ماه رمضان زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند هنگام عصر به مسجد رفته و دو رکعت نماز حاجت به جا می‌آورند، سپس از مسجد خارج شده و به منزل هفت زن که اسم آن‌ها فاطمه است رفته و از هرکدام یک تکه پارچه می‌گیرند، آن‌ها از پارچه‌های یاد شده پیراهنی بچه‌گانه به نام پیراهن فاطمه دوخته و نزد خود نگاه می‌دارند وعقیده دارند تا ماه رمضان سال آینده حتماً بچه دار خواهند شد.
در برخی از روستاهای استان آذربایجان شرقی از جمله حومه شبستر، مراغه، تسوج و اهر مراسم کیسه‌دوزی در روز‌های خاص این ماه متداول است. آخرین جمعه ماه رمضان، ۲۷ ماه رمضان یا آخرین پنجشنبه این ماه روزی است که در نقاط مختلف استان، زنان و دختران گرد هم آمده و هر خانواده برای خود کیسه‌ای می‌دوزد. سپس مقداری پول در این کیسه‌ها می‌گذارند و بر آن دعا خوانده فوت می‌کنند و ان را تا سال دیگر در صندوقچه خود نگاه می‌دارند. این کیسه را «برکت کیسه سی» یا کیسه برکت نامیده و اعتقاد دارند بدین صورت هرگز دچار فقر و بی‌پولی نخواهند شد.
زیارت اهل قبور
در عصر آخرین روز ماه رمضان طبق رسمی دیرین بر مزار درگذشتگانشان حضور می‌یابند و برای شادی روح آن‌ها فاتحه می‌خوانند و نذری می‌دهند. این رسم در اغلب شهر‌ها و روستاهای استان همچنان به قوت خود باقی است.
عید فطر
در آخرین روز ماه رمضان فطریه اعضای خانواده را کنار می‌گذارند. سرپرست خانواده با محاسبه میزان فطریه افراد آن را از قوت سالانه یا از پول توی جیب جدا کرده و در محل خاصی قرار می‌دهد. فطریه در روستاها شامل گندم می‌شود که سرپرست خانواده آن را در پشت در و داخل منزل قرار می‌دهد که در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد. رسم است که مادر خانواده یک کاسه گندم را قبل از آخرین افطار به میان اهل خانه می‌آورد هر کدام با آرزوی قبولی اطاعات و عبادات کف دست راست خود را به گندم می‌زنند سپس آن را به گندم‌هایی که برای فطریه کنار گذاشته شده اضافه می‌کنند. معمولاً در این شب و تا هنگام اذان مغرب کسی به خانه کسی دیگر نمی‌رود تا زکات فطریه او بر عهده صاحبخانه گذاشته شود. در برخی از مناطق روستایی و شهری در روز پایانی ماه رمضان بعد از نماز مغرب و عشاء، آیین خداحافظی ماه رمضان برگزار می‌شود. صبح عید فطر هم روزه‌دارن به مسجد و مصلی می‌روند تا نماز عید را اقامه کنند. بعد از برگزاری نماز عید در مسجد محل، مردم به دید و بازدید یکدیگر می‌روند و خصوصاً به دیدن کسانی می‌روند که نوعید (در طول سال گذشته عزیزی را ازدست داده‌اند) دارند.
وحید نواداد / معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی
