هنر معماری از شاخص‌ترین هنرهای دوران قاجار است به ویژه تزئینات به کار رفته در بناها که خود نوعی آثار هنری محسوب می‌شوند، نقاشی‌های دیواری، ازاره‌های سنگی و مرمرین که دارای نقوش گیاهی و حیوانی هستند، نقاشی بر روی ازاره‌های سنگی، آیینه‌کاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری و نقاشی روی آیینه و شیشه از عمده‌ترین تزئینات بناهای این دوران محسوب می‌شود.
کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند: دیوارنگاری در دوره قاجار هم حالت تزیینی داشته و هم وسیله‌ای برای نمایش شکوه صاحبان اماکن بوده است و بر همین اساس نقاشی دیواری در اوایل دوره قاجار بیشتر به دربار پیوسته و وابسته بود، چون حامیان و سفارش‌دهندگان عمده آن بودند، لیکن به مرور و با گذشت زمان در میان توده مردم گسترش یافت.
بر اساس همین نظریه، شهر تبریز در دوره قاجار به دلیل همجواری با روسیه و عثمانی و به عنوان دروازه اصلی ارتباط ایران با جهان غرب و امتیاز ولیعهدنشینی، بسیار توسعه یافت و با ضرورت‌های تازه‌ای روبه‌رو شد که ساخت خانه هایی با معماری خاص از آن جمله است.
مسئول خانه موزه هنر مکتب تبریز (خانه تاریخی حریری) در گفت وگو با خبرنکار ایرنا، خانه تاریخی حریری را تنها خانه قاجاری تبریز می داند که شاه‌نشین آن از کثرت نقش و طرح در دیوارهایش بهره برده است و نقوشی که در نوع خود بی‌نظیرند.
گیسو فکوری نوشاد اظهار کرد: این بنا به دلیل تزئینات دیوارنگاری ارزشمند یکی از چشم‌نوازترین خانه‌های دوره قاجار در تبریز محسوب می‌شود و در دیوارنگاره‌های خانه حریری نقش مایه‌های “اروپایی” با نقوشی ایرانی- اسلامی همخوانی یافته و با طرح و جلوه‌ای خاص و منحصربه‌فرد به تجلی رسیده است و همچنین بخشی از تزئینات خانه حریری به ویژه نقاشی‌های دیواری این خانه از هنر غرب بهره گرفته است.
به گفته وی اکثر نقاشی دیوارنگاره‌های خانه حریری جنبه روایی دارد و حضور انسان در آن قابل مشاهده است و این ویژگی در خانه‌های دیگر تبریز دیده نمی‌شود.
خانه ای با نگاره های اروپایی در تبریز
فکوری نوشاد با اشاره به اینکه بیشترین نمود نقوش و نگاره‌های دیواری در موقعیت‌های مختلف اتاق طنبی خانه‌های قاجاری تبریز به عنوان مهم‌ترین بخش آن‌ها را می توان مشاهده کرد، گفت: سردرها، طاقچه‌ها، سرطاقچه‌ها، قطاربندی‌ها و سقف‌های موجود در محیط و معماری اتاق مستطیلی، محرابی، ذوزنقه، چندضلعی تا حد زیادی به ترکیب‌بندی عناصر بصری و انتخاب موضوع نقاشی‌ها متناسب با موقعیتشان توجه شده است و بیشترین تعداد موضوعات نقاشی شده، به ترتیب مربوط به نقوش تزئینی گیاهی، گل و بوته و گل و گلدان است و دیوارنگاره‌ها با موضوع طبیعت ابنیه و طبیعت انسان تعداد قابل ملاحظه‌ای را شامل می‌شوند.
وی ادامه داد: استفاده زیاد از موضوع طبیعت و ابنیه متنوع معماری ضمن اشاره به تأثیرپذیری این موضوعات از نمونه‌های اروپایی می‌تواند دلیلی بر محدودیت‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی استفاده از تصویر انسان نیز باشد، چون در نگاره‌هایی که پیکره‌های انسانی دارای محوریت هستند، پرتره‌های آنان در خانه‌های مختلف، گویی به طور عمد مخدوش شده‌اند.
تالار اصلی خانه حریری دارای ۱۸ طاقچه است که نقاشی‌های اصلی، درون طاقچه‌ها طراحی شده‌اند و در اطراف طاقچه‌ها نقوش تزئینی حاشیه‌ای به کار رفته است که از جمله نقاشی‌های این خانه دو مجلس از داستان حضرت یوسف و زلیخا است که در دو طرف سالن اجرا و طرح‌ها بسیار ظریف و با پیوند دادن هنر قاجاری با نگارگری ایجاد شده‌اند و البته استفاده از نقوش دیواری در این خانه‌ها بیانگر اصالت فرهنگی صاحبان خانه‌ها است.
نقاشی‌های خانه حریری دارای دو قسمت هستند که قسمت اول طرح‌های بالایی و قسمت دوم طرح‌های قسمت پایین اتاق است.
کارشناس میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در این زمینه با بیان اینکه در نقاشی‌های قسمت‌های پایین سالن از پیکره در ترسیم استفاده نشده است و شامل نقاشی‌های طبیعت‌گرا، گل و مرغ است و در قسمت بالایی سالن از پیکره‌ها، تصاویر شکار و طبیعت بیجان استفاده شده است، گفت: در این نقاشی‌ها پیکره‌ها با چهره‌هایی بدون احساس ترسیم شده‌اند ولی چهره‌ها واضح و دارای خصوصیات پیکره‌های ترسیم شده در دوران قاجار هستند.
فکوری نوشاد می گوید: در تقسیم‌بندی موضوعی دیوارنگاره‌ها، نگاره‌هایی با مضامین بزم، پرتره، شکار، طبیعت، ابنیه و طبیعت، طبیعت و انسان، طبیعت و انسان و ابنیه، کشتی و دریا، طبیعت بیجان، حیوان، فرشته، گل و مرغ، گل و گلدان، گل و بوته، نقوش تزئینی گیاهی وجود دارند.
وی با بیان اینکه نقوش طاقچه‌ها شامل دو مجلس از داستان حضرت یوسف و زلیخا، چهار مجلس از مهمانی‌های زنانه و دو نقاشی که پیکره مردی قاجاری را با اسب نشان می‌دهد که همه در دسته‌بندی نقوش بزمی قرار دارند، اظهار کرد: در تاریخ نقاشی ایران تنها دو صحنه از داستان حضرت یوسف دارای اهمیت تصویری بالایی بوده و پرتکرار نیز شده‌اند که یکی صحنه «گریز یوسف از زلیخا» و دیگری لحظه «ورود یوسف به مهمانی زنان مصر» است.
فکوری نوشاد یادآور شد: به دلیل همزمانی معماری این خانه‌ها که اغلب متعلق به تجار، بازرگانان و متمولین شهرها بوده است، نقاشان موضوعات مشابهی را در دیوارنگاره‌ها انتخاب می‌کردند، مثل خانه بروجردی‌ها در کاشان و عمارت چهل ستون در قزوین نیز دیوارنگاره‌هایی با مضمون «داستان حضرت یوسف و زلیخا» را دارا هستند.
به گفته وی با توجه به نگاره یوسف و زلیخا اثر نگارگر برجسته دوره صفوی، کمال‌الدین بهزاد در کتاب بوستان سعدی و تجزیه و تحلیل این نگاره و مقایسه این نگاره با دیوارنگاره‌های خانه حریری می‌توان گفت، دیوار نگاره مربوط به خانه حریری از منظر بصری و شاخصه‌های تصویری در این مقطع زمانی در معرض تغییرات اساسی قرار گرفته است.
کهن شهر تبریز با قدمت چند هزار ساله در کنار آثار و بناها، خانه های تاریخی زیبا، قدیمی و ارزشمندی دارد که یادگار فرهنگ و تاریخ غنی این خطه از ایران به خصوص از دوران صفویه و قاجار بوده و آن را به گنجینه خانه های تاریخی ایران زمین تبدیل کرده است.
خانه های مشروطه (کوزه کنانی)، حیدرزاده، گنجه ای، علی مسیو، حریری، بهنام، استاد شهریار، پروین اعتصامی، امیرکبیر، نیکدل و کلکته چی تنها نمونه ای از صدها خانه تاریخی تبریز هستند که بازسازی شده و اکنون با کاربری های عمومی یا موزه در دسترس علاقه مندان و گردشگران قرار گرفته اند.
هم اکنون تعداد ۴۰۰ خانه تاریخی در شهر تبریز شناسایی شده و حدود ۱۵ خانه قدیمی آذربایجان شرقی همچون خانه های عهدی، ساوجبلاغی، نقشینه، سلطان القرایی و معبودی تبریز در دست مرمت هستند و تاکنون نیز بیش از ۵۰ خانه قدیمی این شهر مرمت شده و اکنون پذیرای گردشگران و میهمانان نوروزی است.
