یحیی ذکا، ستاره‌ای که در آسمان تاریخ و هنر ایران می‌درخشید/ مردم‌شناسی که کتابخانه شخصی‌اش را به میراث فرهنگی اهدا کرد
استاد یحیی ذکا مردم‌شناس، پژوهشگر تاریخ هنر و زبان‌شناس (۱۳۷۹_۱۳۰۲ه ش) تبریز بر تارک فرهنگ و میراث ایران زمین می‌درخشد.
ذکا یکی از دانشمندان تاریخ‌نگار و باستان‌شناس معاصر ایران است که اساتید دانشگاه‌های هنر از او به بزرگی یاد می‌کنند.
نویسنده این سطور با مطالعه زندگینامه و آثار این دانشمند بزرگ تبریزی به نکات جالبی از خدمات و تلاش‌های وی برای حفظ مواریث کهن ایران و آذربایجان و انتقال این شاهکار‌های نیاکانمان به نسل حال و آینده از سخت کوشی و کار شبانه روزی این خادم واقعی ملت شگفت‌زده شدم ولی آنچه در این مجال باید گفت: عشق و علاقه این استاد به شهر کهن و تاریخی تبریز بود که تاکنون ده‌ها مقاله و کتاب مستند درباره آذرآبادگان و زلزله‌های شهر تبریز به رشته تحریر در آورده و دین خود را به مردم و زادگاه خود ادا کرده است.
کتاب 《جستار‌هایی درباره زبان آذربایگان》که حاصل حضور این دانشمند در روستا‌ها و کوهپایه‌های مناطق شمال غربی ایران بود که لهجه ها و گویش‌های زبان ترکی را که در حال از بین رفتن بود جمع‌آوری کرد که سال ۱۳۷۹هجری شمسی منتشر شد.
در سال ۱۳۸۰ همزمان با روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی بنابه عشق و علاقه استاد ذکا به تاریخ و فرهنگ اجدادی، خانه‌ی لاله‌ای واقع در کوچه‌ی صدر تبریز جنب دبیرستان حکمت به عنوان مرکز (پژوهش‌های فرهنگی و تاریخی یحیی ذکا) افتتاح شد که میراث فرهنگی آذربایجان شرقی درباره فعالیت‌های این مرکز پژوهش باید به افکار عمومی درباره عملکرد ۲۰ ساله این مرکز توضیحات لازم را ارائه نماید.
تعداد مقالات این دانشمند فقید بیش از ۲۰۰ مقاله بوده که تمامی آن‌ها در ۶۰ سال گذشته در مجلات معتبر علمی و دانشگاهی و هنری و تاریخی و ادبی منتشر شده و علاوه بر آن ۴۰ عنوان کتاب نیز در موضوعات تاریخ، هنر، زبان‌شناسی، باستان‌شناسی، موزه داری و تاریخ و هنر از این استاد فقید منتشر شده و سالهاست که این آثار ارزشمند مورد رجوع و وثوق پژوهشگران و دانشجویان و اساتید بوده است و برخی از این کتب گرانسنگ بار‌ها به چاپ‌های متعدد رسیده است.
استاد بار‌ها از سوی دولت ایران به مراکز علمی و هنری کشور‌های اروپایی و آمریکا سفر کرد و در خرید و انتقال شاهنامه طهماسبی با همکاری یونسکو از آمریکا به ایران نقش اول را داشت. همچنین در کتابخانه دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران استاد ذکا دست به کار بزرگی‌زده و با همراهی استاد عباس اقبال آشتیانی (وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی) را آماده چاپ کرد. این هنرمند برجسته تبریزی سال‌ها عهده دار سکانداری کتابخانه ملی ایران، موزه مردم‌شناسی تهران و موزه هنر‌های تزئینی ایران بود که در گردآوری‌اشیا و اسناد و آثار هنرمندان مبتکر سنگ تمام گذاشته است. از دیگر شاهکار‌های هنری او انتشار ۷۸ رساله و گفتار از سید احمد کسروی در ۶۰۰ صفحه در انتشارات معتبر فرانکلین در سال ۱۳۵۲ بود که در ۲ نسخه منتشر و با استقبال عمومی مواجه شد.
سخنرانی‌های او به زبان انگلیسی در کنگره‌های گوناگون ایران‌شناسی و باستان‌شناسی در دانشگاه‌های معتبر جهان عمق اطلاعات وسیع او را درباره تمدن و هنر ایران به رخ می‌کشاند.
این استاد برجسته از تشکیل‌دهندگان موزه بزرگ آذربایجان در تبریز بود در دهه ۳۰ استاد ذکا مسئولیت موزه هنر‌های تزئینی و ریاست اداره موزه‌های اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامه کشور را عهده دار بود که با هماهنگی و همراهی شادروان علی دهقان دست به یادگاری بزرگ در زادگاه خود زد و موزه‌ی آذربایجان را در کنار گنبد فیروزه یعنی مسجد کبود تأسیس کرد و با اعزام کارشناسان ملی به تبریز به توسعه و تجهیز دومین موزه‌ی فعلی کشور همت گماشت.
یحیی ذکاء پژوهشگر، نویسنده، استاد دانشگاه و از کارشناسان برجسته آثار هنری، در سال ۱۳۰۲ در تبریز چشم به جهان گشود. جدش، حاج میرزا علی اعیان، از تجار معروف تبریز بود. پدرش میرزاعلی نقی ذکا کارمند راه‌آهن بود و سپس به بانک ملی انتقال یافت. وی در سال ۱۳۱۶ از تبریز به تهران آمد و پس از دو سال به بانک قزوین منتقل شد، تا اینکه مجددآ در سال ۱۳۲۱ به تهران آمد.
ذکاء تحصیلات ابتدایی را در مدرسه رشدیه تبریز و ترغیب تهران گذراند و دوره اول متوسطه را در دبیرستان‌های تمدن تهران و پهلوی قزوین فرا گرفت.
پس از انتقال مجدد پدرش به تهران، دوره دوم متوسطه را حدود سال‌های ۱۳۲۱-۱۳۲۲ در دبیرستان فیروز بهرام، در رشته ادبی، گذراند و از محضر استادان برجسته‌ای چون ذبیح‌الله صفا، پرویز ناتل خانلری، محمدحسین مشایخ فریدنی، و محمدجواد تربتی بهره گرفت. ایرج افشار، هوشنگ کاوسی، و احمد فتحی از همدوره‌های او در این مدرسه بودند.
او حدود سال‌های ۱۳۲۱-۱۳۲۲ دوره ایران‌شناسی را نیز که به همت مرحوم ابراهیم پورداود و محمد معین در تالار این مدرسه برگزار می‌شد گذراند. افزون بر آن، دوره تخصصی رشته کتابداری را که در طی سال‌های دهه ۱۳۲۰ در محل باشگاه دانشگاه تهران تشکیل گردیده بود گذرانید. در سال ۱۳۳۳، از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته باستان‌شناسی با رتبه اول فارغ‌التحصیل شد که از نخستین فارغ‌التحصیلان این رشته بود.
پس از گذراندن دوره نظام در آذربایجان و پیش از آنکه به استخدام رسمی دولت درآید، از سال ۱۳۳۰ به بعد چندین سال متوالی در دبیرستان‌اندیشه (مدرسه سالزین‌ها موسوم به سن ژان تسکو) به تدریس پرداخت. در ۱۴ بهمن ۱۳۳۵ به استخدام رسمی دولت در آمد، و بیش از یک سال در کتابخانه دانشکده حقوق در کنار دانش‌پژوه، محمدتقی، ایرج افشار و محمد مشکوه به کسب تجربه کتابداری پرداخت و سپس به اداره هنر‌های زیبای کشور که بعد‌ها به وزارت فرهنگ و هنر تبدیل گردید، رفت و مسئولیت‌هایی چون کارمند و کفیل اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه (۱۳۳۵-۱۳۳۶)، رئیس موزه هنر‌های تزیینی (۱۳۳۷)، معاونت اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامه (۱۳۴۰)، رئیس موزه مردم‌شناسی (۱۳۴۱)، رئیس انتشارات ادارات کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه و موزه‌ها و حفظ بنا‌های تاریخی (۱۳۴۵)، رئیس کتابخانه ملی ایران (۱۳۴۷، حدود یک سال) و مشاور وزیر فرهنگ و هنر (۱۳۴۹ تا اواخر دوران خدمت، ۱۳۵۷) را برعهده گرفت.
یحیی ذکا چند صباحی را که در کتابخانه ملی بود منشأ خدمات ارزنده‌ای شد، که موارد زیر بعضی از آنهاست: توزیع و امانت ۴۵۳ جلد کتاب از طریق تنها کتابخانه سیار برای بزرگسالان و کودکان حومه تهران که به همت ابراهیم صفا در کتابخانه ملی بنیان نهاده شده بود (این کتابخانه در تابستان ۱۳۴۷ به مدت بیست روز در کرانه دریای خزر به توزیع کتاب و نشان دادن فیلم پرداخت)؛ تشکیل کلاس کارآموزی کتابداری به مدت یک ماه در کتابخانه ملی و موزه ایران باستان؛ تشکیل نمایشگاه کتاب‌های چاپی در ساختمان موزه ایران باستان؛ تشکیل همایش رؤسای فرهنگ و هنر در کتابخانه ملی؛ کوشش برای برقراری نظام واسپاری دو نسخه از آثار ناشران و مؤلفان و چاپ جلد دوم فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران.
یحیی ذکاء همچنین در دبیرستان‌های سن‌لویی؛ رازی؛ هنرستان‌های هنر‌های زیبای دختران و پسران وابسته به وزارت فرهنگ و هنر؛ هنرکده هنر‌های تزیینی؛ دانشکده هنر‌های زیبای دانشگاه تهران؛ و هنرستان رقص‌های ملی و محلی به تدریس دروس تاریخ، تاریخ هنر، تاریخ لباس و زیباشناسی مشغول بود و در تدوین رساله‌های پژوهشی دانشکده هنر‌های تزیینی و صدا و سیما نیز اهتمام می ورزید.
ذکا از کارشناسان آثار هنری بود و آثار بسیاری از موزه‌های ایران از جمله کاخ گلستان، آبگینه، فرش، رضا عباسی، هنر‌های تزیینی، و نگارستان با همت او گردآوری و کارشناسی شد و رساله‌ای نیز با همکاری محمدحسین سمسار به نام موزه‌های ایران تألیف و منتشر کرد. او در بازیافت یکی از ارزنده‌ترین آثار هنری ایران، یعنی شاهنامه طهماسبی، نقشی ارزنده داشت. در هنگامی که هاتن امریکایی دارنده شاهنامه طهماسبی قصد کرد آن نسخه را بفروشد و به ایران پیشنهاد فروش کرد، ذکا یکی از دو نفری بود که از جانب نخست وزیری ماموریت یافت تا به ایالات متحده سفر کند و به ارزشیابی نسخه بپردازد.
او در بسیاری از مجامع بین‌المللی ایران‌شناسی عضویت و شرکت داشت و برای شناساندن تمدن و فرهنگ ایران مسافرت‌های متعددی به کشور‌های مختلف جهان کرد و به ایراد سخنرانی‌هایی در حوزه فرهنگ و هنر ایران پرداخت، که شرکت در بازار مکاره و ترتیب نمایشگاه در کابل؛ شرکت در سمپوزیوم هنر دوران تیموری در سمرقند؛ شرکت در ششمین کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران در انگلستان (لندن – آکسفورد)؛ مسافرت به شهر‌های سمرقند، بخارا، تاشکند، مسکو و لنینگراد به دعوت دولت شوروی و سفر به ایالات متحده (نیویورک) از آن جمله‌اند (۷: ۳۹).
ذکاء به‌واسطه سهمی که در‌شناساندن تمدن و فرهنگ ایران داشت به دریافت نشان‌ها و مدال‌های متعددی نائل شد؛ مانند نشان تاج، نشان جشن‌های تخت جمشید، مدال درجه اول فرهنگ، نشان سپاس و نشان همکاری با ارتش.
آثار چاپ شده
تاریخچه تحولات و تغییرات درفش و علامت دولت ایران در دوره قاجاریه
موزه‌های ایران (با همکاری محمدحسن سمسار)
تاریخچه ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان
نگاهی به نکارگری ایران در سده دهم
تاریخ ارتش ایران
نوروز و بنیاد نجومی آن در همبستگی با تخت‌جمشید
مقالات کسروی
رساله کافنامه
در پیرامون خط
گویش کرنیگان
گویش گلین قیه
چهل کسروی
لباس زنان ایرانی از سده سیزدهم هجری تا امروز – (۱۳۳۷)
کولی و زندگی او – (۱۳۳۷)
زمین لرزه‌های تبریز – (۱۳۶۸)
روزنامه خاطرات شرف الدوله – (۱۳۶۸)
کتاب تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران – (۱۳۷۶)
جستار‌هایی درباره مردم آذربایگان (با مقدمه دکتر محمدامین ریاحی) (۱۳۷۹)
کتاب هنر کاغذبری – (۱۳۷۹)
مقاله دریای نور در دانشنامه ایرانیکا
مقاله چرتکه در دانشنامه ایرانیکا
او در ۲۸ دی ۱۳۷۹، پس از ماه‌ها بیماری، براثر از کارافتادگی کلیه، در تهران درگذشت و در بهشت‌زهرا در قطعه هنرمندان به خاک سپرده شد.
پس از درگذشت او، در مراسم بزرگداشتی که در روز‌های چهارم و پنجم خرداد ماه ۱۳۸۰ در محل خانه قدیمی و بازسازی شده “لاله‌ای‌ها” واقع در تبریز برگزار شد، این خانه به نام “دفتر پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی یحیی ذکا” نامیده شد و کتابخانه او که شامل بیش از چهار هزار کتاب و تعداد زیادی دوره‌های مختلف مجلات علمی و فرهنگی در رشته‌های تاریخ، ادب، هنر، و زبان‌شناسی می‌شد در این خانه جای گرفت.
