جمعه, 27 مهر, 1403

کهن ترین نسخه دستنویس فارسی جهان به خط اسدی مدفون در تبریز است

کهن‌ترین نسخۀ خطی فارسی مضبوطِ کامل و تاریخ‌دار که تاکنون شناخته‌اند کتاب الابنیة عن حقائق‌الادویة تألیف ابومنصور موفق بن علی هروی است  که به خط اسدی طوسی شاعر، مؤلف گرشاسپ‌نامه، مورخ به سال 447ق می باشد. این شاعر اواخر عمر خود را در تبریز زندگی و در مقبرالشعرا مدفون شده است.این کتاب فی الحال در کتابخانه ملی وین در کشور اتریش نگهداری میشود. را نخستین بار فرانسیسکو رومئو زلیگمان (۱۸۰۸–۱۸۹۲) در سال ۱۸۵۹ در وین به چاپ رساند و ترجمهٔ آلمانی آن به دست عبدالخالق آخوندف، بدون تاریخ در هاله آلمان چاپ شد. متن تصحیح‌شدهٔ این کتاب به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی در سال ۱۳۴۶ در تهران به چاپ رسیده‌است. چاپ عکسی نسخۀ خطی وین در سال ۱۳۸۹ از سوی موسسه نشر میراث مکتوب منتشر شده است.

نسخۀ الابنیة از حیث کاغذ و خط طبعاً می‌تواند و می‌باید اساس شناسایی و وضع قواعد کدیکولوژیک برای نسخه‌های فارسی قرار گیرد، و از میان اوراق آن می‌توان مقداری از آدابی که میان نسخه‌نویسان ایرانی ــ لااقل از حدود سال 400ق ــ مرسوم می‌بوده است، به سنجش و ضابطه درآورد.

این نسخه روی کاغذ کلفت نخودی رنگ کتابت شده است. معمولاً این نوع کاغذها را سمرقندی گویند، زیرا نخستین منطقه‌ای که کاغذ خوب و مرغوب از آنجا به سایر بلاد رفت سمرقند بود.

کاغذی که این نسخه بر آن کتابت شده به ملاحظه و قرینۀ آنکه اسدی از طوس خراسان بود، می‌بایست یکی از انواع کاغذهای ساخته شده در خراسان باشد که ابن‌الندیم آنها را نام برده است.

صنعت کاغذسازی پس از جنگ تلاس (طراز) که در ذیحجۀ سال 133 اتفاق افتاد2، به دست چینیان اسیر شده در شهر سمرقند رواج یافت و فن ساختن آن به سمرقندیان آموخته شد3. لحن عبارت ابن‌الندیم و اصطلاحاتی که می‌آورد، از جمله سلیمانی، طلحی، نوحی، طاهری و جعفری و مخصوصاً «الورق‌الخراسانی»4 دلالت دارد بر رواج کاغذهای متنوعی که در آن قلمرو ساخته می‌شد. این پنج‌گونه کاغذ منسوب است به نام افرادی که در خراسان و ماوراءالنهر حکمرانی سیاسی داشته‌اند5.

خط نسخه به خط نسخ است، خطی روشن و مضبوط. خصوصیات رسم‌الخطی آن از قبیل گذاردن سه نقطه زیر سین و سه نقطه زیر کاف (برای نشان دادن تلفظ گاف) و سه نقطه روی ف در مواقعی که ضرورت داشته است آوایی میان فا و واو شناسانده شود، تقریباً در سراسر متن رعایت شده است. کاتب از خط کوفی آرایشی برای نوشتن نام کتاب در صفحۀ عنوان و لفظ «باب» در صفحات متن استفاده کرده است6.

قطع کاغذ این نسخه 5/18×14 سانتی‌متر است، که می‌بایست به همان اندازۀ اصلی ورق کاغذی باشد که ساخته بوده‌اند و تا شده بوده است. در آن روزگاران چون کاغذ محدود و گرانبها بود7 ظاهراً از لبۀ آن چندان نمی‌بریدند و معمولاً نمی‌خواستند قطع‌های «من در آوردی» و تفننی ایجاد کنند. در همین نسخه، کاتب اگر یکی دو کلمه از عباراتی را می‌بایست در سطری جدا بنویسد و در نتیجه دنبالۀ آن سطر نانوشته و سفید می‌ماند، آن یکی دو کلمه را در هامش ورق نوشته است. همین کار ظاهراً نوعی صرفه‌جویی بوده است در مصرف کاغذ و البته زیبایی در صفحه‌آرایی هم ملحوظ می‌شد.

قطع نسخه‌ها ظاهراً به همان نامی مصطلح بوده است که ورق کاغذ همان نام را داشت. اسامی قطع‌ها در طول زمان متنوع بوده است. بزرگ‌ترین قطع سلطانی و کوچک‌ترین قطع بازوبندی نام داشت8.

تعداد سطرهای این نسخه، در صفحاتی که عنوانی در آن نیامده باشد، سیزده سطر است. کاتب عناوین فرعی را به رنگ سرخ (شنگرف) یا سبزگونه و بدون هیچ‌گونه فاصله و فضاسازی در میان مطلب آورده است. بر بالای عناوین مصطلحات ادویه خطی به مرکب سیاه یا به شنگرف کشیده شده است تا عناوین مشخص‌تر به چشم جوینده بیاید. جداسازی عبارت‌ها از یکدیگر به‌وسیلۀ گذاردن سه نقطه یا چهار نقطه‌ای است که برهم قرار گرفته‌اند (.:. ـ …) و همه جا به رنگ سرخ انجام شده است. از ریزه‌کاری‌های این کاتب به دست دادن تعداد اصطلاحات مذکور در هر باب به رقم هندی برکنار عنوان‌ها و برطرف چپ آنها است.

صفحات و برگ‌ها و جزوه‌ها (کرّاسه‌ها) شماره‌گذاری ندارد. پای‌ورق‌ها عاری از «رکابه» است. رکابه مرسومی بود که در بسیاری از نسخه‌ها برای نشان دادن ارتباط میان اوراق نسخه به کار می‌رفت. به این ترتیب که نخستین کلمۀ اولین سطر صفحۀ دست چپ را زیر آخرین کلمه، آخرین سطر صفحۀ دست راست می‌نوشتند؛ و بدین تمهید مواقعی که اوراق نسخه مشوش می‌شد، می‌توانستند از راه ارتباط میان کلمات هر ورق را به جای خود قرار بدهند. در موقع خواندن هم مطمئن می‌شدند که مطالب دو صفحۀ روبه‌روی هم، به هم پیوستگی دارد و نسخه افتادگی ندارد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

کانون تبلیغاتی آریانی
یادداشت