فاضل العتول، از باستانشناسان برجسته غزه، به خبرگزاری «چشم خاورمیانه» (میدل ایست آی) گفته است که «اصلاً تاریخ غزه را نمی‌شناسند و این برای من بسیار ناراحت کننده است.»
تاریخدانانی نظیر «ژان پیر فیلیو» قدمت شهر غزه را بیش از ۵ هزار سال تخمین می‌زنند و معتقدند که تمدن‌های متعدد از دوره فراعنه مصر تا فنیقیه، فلسطینی‌ها و کنعانی‌ها و آشوری‌ها و مغول‌ها تا عصر بیزانس و اسکندر و روم تا عثمانی و بریتانیا، همگی به دنبال فتح غزه بودند تا به بنادر و راه‌های تجاری آن نقطه که آفریقا و آسیا را به یکدیگر متصل می‌کرد دسترسی داشته باشند.
اما کدام آثار تاریخی در غزه وجود دارند که احتمالا در جنگ جدید اسرائیل و حماس به شدت آسیب دیده یا می‌بینند؟
قلعه پاشا، قلعه تاریخی غزه است که به تنها موزه عمومی باستانشناسی در قلب شهر غزه تبدیل شده است. در متون تاریخی آمده است که سلطان عثمانی در قرن سیزدهم بخشی از «قصر الباشا» را ساخته است. بخش‌های دیگر قلعه مربوط به قرن هفدهم و پس از آن است که یک فرماندار عثمانی آنرا خانه خود کرد. سپس انگلیسی‌ها از آن به عنوان مقر پلیس و مصری‌ها به عنوان مدرسه دخترانه این قلعه تاریخی را تغییر کاربری دادند. این قلعه حالا به عنوان یک موزه توسط وزارت گردشگری و عتیقه‌جات فلسطین با کمک‌های بین‌المللی تغییر کاربری یافته است.
«حمام السمره» (حمام سامری‌ها) در محله قدیمی زیتون شهر غزه نیز از دیگر آثار تاریخی برجای مانده از دوره عثمانی در این شهر است. این حمام تاریخی به سبک ترکی اما هنوز نام جامعه سامری را که شاخه باستانی یهودیت است بر خود دارد. پیشتر سامری های غزه که اکنون بیشتر در نابلس در کرانه باختری مستقر هستند اداره این حمام تاریخی را برعهده داشتند. براساس کتیبه موجود در این حمام تاریخی بازسازی این حمام در سال ۱۳۲۰ میلادی و در دوره عثمانی صورت گرفته است. کاشی‌های مرمرین، سقف‌های قوسی و پنجره‌های شیشه‌ای رنگی حمام که در طول سال‌ها فرسوده شده بودند، در سال‌های گذشته بازسازی و مرمت شده بودند و حمام بخار تاریخی غزه تا همین چند روز قبل یکی از آخرین راه های فرار از مشکلات غزه برای مردم این شهر بود.
کلیسای «سنت پورفیریوس» یا کلیسای غزه که یک کلیسای ارتدوکس یونانی و باستانی متعلق به قرن دوازدهم میلادی است در شهر غزه قرار دارد. دیوارهای این کلیسا همچنان متعلق به دوران جنگ‌های صلیبی است و داخل آن با نقاشی‌های دیواری پرتزئین مسیحیت نقاشی شده‌اند. نام این کلیسا برگرفته از یک اسقف قرن پنجم میلادی در غزه است. سنت پورفیریوس در قرن پنجم میلادی تمام معابد معابد بت‌پرستان غزه را برچید و پایه‌های اصلی این کلیسای تاریخی را بنیان گذاشته بود. در طول جنگ سال ۲۰۱۴ حماس و اسراییل، ساکنان شهر غزه برای در امان ماندن از موشک باران اسراییل به این کلیسا پناه بردند.
تا همین هفته گذشته که جنگ اسراییل و حماس منجر به شلیک هزاران بمب و موشک از دو سو بر سر یکدیگر شده است، حدود ۱۱۰۰ مسیحی در غزه باقی باقی مانده بودند که در میان حدود ۲ میلیون مسلمان زندگی می‌کردند. بقایای کلیساها بسیاری نیز اطراف محوطه ساحلی غزه یافت شده‌اند که بیانگر قدمت تاریخی این نقطه از فلسطین هستند و حالا با هجوم موشکی مواجه شده و امکان تخریب و نابودی شان می‌رود.
«مسجد العمری»، یا مسجد بزرگ غزه نیز از قدیمی‌ترین مساجد تاریخی در نوار غزه است که همچنان مورد استفاده قرار داشت. براساس برخی اسناد تاریخی، مسجد العمری ابتدا یک معبد فلسطینی و پس از آن یک کلیسای بیزانسی بود که پس از فتح غزه توسط مسلمانان در قرن هفتم میلادی، تبدیل به مسجد شد و در طول قرن‌ها بازسازی و مرمت شده است.
صومعه سنت هیلاریون نیز که تا همین چند روز قبل توسط باستان شناس فلسطینی در حال کاوش و مرمت بود یکی از قدیمی‌ترین و بزرگترین بناهای تاریخ مسیحیت است که در منطقه «تل ام عامر» در نزدیکی نصیرات در مرکز شهر غزه قرار گرفته است. هیلاریون بنیانگذار رهبانیت فلسطینی در حدود سال ۳۰۰ میلادی بود که بنای این صومعه را گذاشت. در طول قرون بعدی، از اواخر امپراتوری روم تا حکومت امویان، چندین کلیسای مختلف در اطراف این صومعه ساخته شدند.
باستانشناسان فلسطینی همچنان در حال حفاری یک کلیسای بیزانسی متعلق به سال ۴۰۰ میلادی در جبلیه غزه بودند که موزاییک‌های تاریخی رومی آن زیر لایه‌ای از شن محافظت می‌شدند. چون راه مطمئن‌تری برای حفظ آنها در صورت بیرون آمدن از زیر خاک وجود نداشت. هنوز مشخص نیست جنگ اخیر و بمباران غزه توسط اسراییل این مکان تاریخی را نیز نابود کرده است یا خیر؟
سایت‌های تاریخی بسیاری در غزه وجود دارند که باستانشناسان نمی‌توانند آنها را کاوش کنند. به گفته العوتل در کمپ متراکم و فقیر آوارگان شاطی که به عنوان کمپ ساحلی شناخته می‌شود و در حاشیه شهر غزه در امتداد دریای مدیترانه قرار دارد، لایه‌های باستانی متعدد وجود دارد که اردوگاه آوارگان فلسطینی روی آن بنا شده است و امکان حفاری این منطقه وجود ندارد.
در نزدیکی اردوگاه شاطی همچنین شهر باستانی «البلاخیه» قرار دارد که ۳۰۰ سال قبل بسیار رونق داشت و ویرانه‌های معابد رومی، قبرستان بیزانسی و پایه بندر قدیمی غزه در آن یافت شده است.
تل اسکان (تپه خاکستر) نیز یکی دیگر از محوطههای باستانی ۴۵۰۰ ساله به گفته باستان شناسان فلسطینی است که آثار متعلق به عصر برنز از آن به دست آمده بود اما چند ماه قبل و به دلیل آن که غزه نیازمند ساخت ساختمان‌های جدید برای کاهش از تراکم جمعیت بود توسط بولدوزرها ویران شد و به جای این تپه باستانی که نشانه‌های خروج از عصر کشاورزی و ورود به عصر تمدنی را در خاورمیانه در خود جای داده بود ساختمان‌های بتنی برافراشته شدند.
قلعه تاریخی برقوق در خان یونس در جنوب غزه نیز از دیگر آثار تاریخی این منطقه بحران زده در خاورمیانه است که در دوران حکومت سلطان برقوق در این شهر ساخته شد. قلعه‌ای که او ساخته بود توسط بازرگانانی که بین دمشق و قاهره سفر می کردند به عنوان مکانی برای استراحت مورد استفاده قرار می گرفت و در دوران تهدید تیمور لنگ کاربرد نظامی نیز داشت. تنها نمای بیرونی قلعه سالم مانده است بیشتر بنا یا به ویرانه تبدیل شده و یا برای استفاده به عنوان محل زندگی و مغازه تغییر کاربری داده است.
منبع: صدای میراث
