چگونگی شکل گیری کتابخانه ملی تبریز

گردآورنده: محمد شهرتی فر

آقای علی دهقان به همین منظور یک هزار و یکصد متر مربع زمین در مجاورت ارک تبریز، تقاطع خیابان امام و طالقانی فعلی، در اختیار هییت موسس کتابخانه ملی قرار داد تا کار طراحی و ساخت این کتابخانه آغاز شود. بنابر این بلافاصله پس از این جلسه و جمع آوری کمک های مردمی وافراد خیر، کار ساخت و تاسیس کتابخانه ملی با نقشه ای مطابق با استانداردهای لازم آغاز شد و به سرعت پیش رفت و در سال 1335 به پایان رسید.
در تیر ماه سال 1335 هجری شمسی ساختمان کتابخانه با یک باب تالار مطالعه به طول 5/20 و عرض 10 متر و مخزن کتاب در سه طبقه و سالن کوچک و مخصوص کودکان و همچنین تالار دیگری برای سخنرانی ها و اجتماعات فرهنگی با هزاران جلد کتاب خریداری شده و اهدایی مردم برای استفاده مراجعین، مورد بهره برداری قرار گرفت و با اسقبال وصف نشدنی آحاد مردم کتابخوان مواجه شد.

آنچه در تاسیس کتابخانه ملی تبریز حایز اهمیت است اعانات بیدریغ مردمی بویژه خیرین فرهنگ دوست این شهر و تکمیل کل ساختمان بدون کمترین هزینه های دولتی بوده است. به همین منظور کتابخانه فوق به کتابخانه ملی تبریز موسوم شد.

مجموع اعانات مردمی و هزینه های ساخت و تجهیز کتابخانه به این شرح است:
▪ اعانات جمع آوری شده 95/3283262 ریال
▪ هزینه ساختمان 05/2914233 ریال
▪ هزینه اموال و اثاث خریداری شده 50/508010 ریال
▪ هزینه کتب خریداری شده 50/30857 ریال
اولین اعضای شورای کتابخانه ملی تبریز در سال 1335 عبارت بودند از:
ـ استاندار (رییس شورا)
ـ رییس دانشگاه آذرآبادگان (تبریز)
ـ دادستان استان
ـ مدیر کل فرهنگ
ـ فرهنگ و هنر ( آموزش و پرورش)
ـ اوقاف
ـ شهردار تبریز
ـ رییس کتابخانه ملی تبریز و آقایان اعلاباف
ـ اللهیاری
ـ حاج جواد برق لامع
ـ عبدالحسین پاکروخ
ـ حاج مسیب چاروقچی
ـ طهماسب دولتشاهی
ـ شیخ الاسلامی
ـ صدرایی
ـ تاریخ
ـ عبدالعلی کارنگ
ـ علی محسنی
ـ محمد مدرس
ـ علینقی موسوی
ـ رضا نخجوانی.

اولین اساسنامه کتابخانه ملی تبریز در ابتدای تاسیس کتابخانه تدوین و به مورد اجرا گذاشته شد. بر اساس مفاد این اساسنامه اعضای هیات مدیره توسط شورای کتابخانه تعیین و مشغول به کار شدند.
اعضای هیات مدیره عبارت بودند از:
1) آقای علی دهقان (رییس هییت مدیره)
2) آقای حاج محمد نخجوانی (نایب رییس)
3) آقای اسماعیل واعظ پور (منشی)
4) آقای عبدالعلی کارنگ (منشی)
5) آقای علی نقی موسوی (خزانه دار)
6) آقای علی اصغر مدرس (عضو علی البدل)
7) آقای مسیب چاروقچی (عضو علی البدل)

کتابخانه ملی تبریز به منظور جلب کمکهای موسسات بزرگ علمی در نقاط مختلف جهان اقدامات متعددی را به عمل آورد. و با مراکز مهم پخش کتاب جهان تماس و مکاتبه داشت. در همین راستا اداره فعالیت های فرهنگی یونسکو (سازمان علمی فرهنگی ملل متحد) علاوه بر تعهد کمک های بیشتر در زمینه تهیه وسایل مورد نیاز کتابخانه ملی تبریز و جلب کمک های موسسات دیگر، این کتابخانه را به عنوان کتابخانه امانتدار یونسکو شناخت و حق استفاده از کلیه انتشارات یونسکو را به این کتابخانه اعطا کرد.
به منظور تنویر افکار عمومی و ترویج کتاب و کتابخوانی فعالیتهای متعددی در این کتابخانه انجام می شد. که از آن میان می توان به برنامه سخنرانی اندیشمندان و فرهیختگان در تالار اجتماعات کتابخانه، برگزاری نمایشگاههای کتاب، جشن کتاب و فعالیتهای دیگری از این دست اشاره کرد.
یکی از فعالیتهای عمده و قابل توجه کتابخانه ملی اهتمام هییت مدیره برای تهیه و تدوین و طبع و انتشار نشریه کتابخانه ملی تبریز بود که موضوعاتی از قبیل معرفی نسخه های خطی، معرفی کتابخانه های آذربایجان، مقالات تحقیقی در موضوعات کتاب و کتابخوانی،معرفی مشاهیر و فرهیختگان، متن سخنرانی های انجام شده در محل کتابخانه، اخبار و رویدادهای کتابخانه و سایر موارد را در بر می گرفت. که اهتمام مرحوم عبدالعلی کارنگ در زمینه تدوین و انتشار این نشریه وزین قابل توجه و با اهمیت است.
آنچه در این میان شایان گفتن و تقدیر و سپاس فراوان همه فرهنگ دوستان تلقی می شود، اقدام شایسته و فرهنگی بزرگ برادران نخجوانی (حاج محمد و حاج حسین) در خصوص اهدای کتابخانه های بسیار نفیس شان است که از گوشه و کنار جهان خریداری و جمع آوری کرده بودند.
اهدای کتابخانه های مهم و معروف این دو برادر که هر دو بی تردید از فرهیختگان اهل قلم تبریز به شمار می آمدند به اهمیت این کتابخانه افزود و آنرا از جایگاه جهانی برخوردار ساخت. تعداد کتابهای خطی اهدایی حاج محمد نخجوانی به 1163 جلد و تعداد کتب چاپی (سنگی و سربی) اهدایی ایشان 2533 جلد و تعداد کتب خطی اهدایی حاج حسین نخجوانی 836 جلد و تعداد کتب چاپی (سنگی و سربی) ایشان نیز 2043 جلد است که هم اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شوند.
عزیز دولت آبادی که از ادبا و شعرای برجسته آذربایجان محسوب می شود، نخستین رییس کتابخانه ملی تبریز بود که به مدت یک سال در سال نخست تاسیس آن مدیریت و هدایت کتابخانه را بر عهده داشت. سپس مجید فرهنگ به انتخاب شورای کتابخانه ریاست کتابخانه را بر عهده گرفت. وی در بدو مسیولیتش برای طی دوره های کتابداری عازم ژنو شد و در اثنای این دوره، از کتابخانه های عمومی شهرهای برن، نوشاتل، زوریخ و پاریس دیدن کرد و در جریان شیوه کار و فعالیت و خدمان این کتابخانه ها قرار گرفت.
این سفر و دوره آموزشی برای کتابخانه نتایج پرباری داشت و زمینه مبادلات فرهنگی کتابخانه را با سایر کتابخانه های مهم و مراکز علمی و تحقیقاتی و فرهنگی و اهل قلم ایران و جهان فراهم ساخت وی تا سال 1346 در این مسیولیت حضور داشت تا آنرا به میر ودود سید یونسی سپرد. وی در دوره مسیولیتش از آنجایی که آشنایی خوب به اسناد و نسخ خطی داشت، شروع به فهرست نویسی کتب خطی اهدایی حاج محمد نخجوانی کرد. حاصل تلاش مجدانه وی یکی مجموعه سه جلدی بود که طبع و نشر شد و در اختیار محققان و علاقمندان قرارگرفت. وی در این فهرست ضمن تبیین مشخصات کامل کتب خطی از نقطه نظر تاریخی و جنس و نوع جلد و برگ و مرکب و ابعاد و موضوع و نویسنده و آغاز و انجام و … راهنمای بسیار ارزشمندی را برای استفاده محققان فراهم آورده است.
پس از میر یونسی، غلامرضا طباطبایی مجد در سال 1357 به عنوان چهارمین رییس کتابخانه ملی برگزیده شد. از اوایل سال 1357 موضوع تغییر و اصلاح اساسنامه کتابخانه در دستور کار شورا قرارگرفت. وطی جلساتی اساسنامه جدید تدوین شد و در تاریخ 21/10/60 اساسنامه جدید به تصویب نهایی شورا رسید. کتابخانه ملی تبریز همچنین در تاریخ 22/10/1357 تحت شماره 3 در اداره ثبت اسناد و املاک کشور به ثبت رسید.
در سال 1360 موضوع قرار گرفتن کتابخانه ملی در طرح توسعه مصلای بزرگ تبریز قوت گرفت، با تخریب ابنیه مجاور ضرورت انتقال کتب و منابع کتابخانه به منظور حفاظت و حراست بیشتر مطرح گردید و در سال 1361 کتابخانه کاملا تخریب شد و ساختمان واقع در باغ فجر در قبال آن به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار و کتابها و منابع موجود به این ساختمان منتقل شد. و کتابخانه ملی به خدمات فرهنگی خود در مکان جدید تداوم بخشید.

در سال 1365 به بعد احداث یک کتابخانه وسیع با امکانات مناسب به عنوان کتابخانه مرکزی در سطح استانها در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح شد و با توجه به سابقه پر افتخار تبریز در عرصه فعالیتهای کتابخانه ای کشور و با عنایت به تخریب کتابخانه ملی و عدم تناسب مکان جدید آن با نیازهای فضای کتابخانه ای، بزرگترین طرح کتابخانه مرکزی در سطح استانهای کشور به شهر تبریز اختصاص یافت و این طرح با زیر بنایی در حدود 10 هزار متر مربع به عنوان پروژه ملی تصویب شد و به منظور اجرای طرح زمینی به مساحت 5 هکتار در خیابان آزادی تقاطع لاله اختصاص یافت و از سال 1369 اجرای پروژه آغاز شد.
آقای غلامرضا طباطبایی مجد در سال 1374 مسیولیت کتابخانه را پس از حدود 17 سال به آقای احمد طبری واگذار کرد. وی به مدت 7 سال مسیولیت کتابخانه را عهده دار بود که با نایل آمدن به افتخار بازنشستگی در سال 1380 آنرا به محمد محمد پور سپرد.
از سال 1376 با ورود اطلاعات کتب موجود به رایانه امکان استفاده از رایانه در کتابخانه تحقق یافت. این کار سبب شد تا مراجعین به سادگی و سرعت بیشتری به منابع مورد نیاز خود و موضوعات مورد نظرشان دسترسی پیدا کنند.
در سال 1378 به دستور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کلیه کتابخانه های ملی کشور به استثنای کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران تغییر نام یافته و به عنوان کتابخانه های مرکزی مراکز استانها شناخته شدند. کتابخانه ملی تبریز نیز از همان سال تحت نام کتابخانه مرکزی تبریز به فعالیت خود ادامه داد.
با اعلام اتمام عملیات اجرایی و ساختمان و تاسیسات کتابخانه جدید، این کتابخانه در 28 تیر 1380 با حضور حجت الاسلام و المسلمین، مهدی کروبی رییس مجلس شورای اسلامی، مهندس علی عبدالعلی زاده وزیر مسکن و شهر سازی، دکتر سبحان اللهی استاندار آذربایجان شرقی، نمایندگان مردم استان در مجلس شورای اسلامی و جمع زیادی از مسیولین کشوری و استانی و فرهیختگان استان افتتاح و مورد بهره برداری قرار گرفت. برای احداث و تجهیز این کتابخانه از منابع مالی دولتی معادل 25 میلیارد ریال هزینه شده است.
با افتتاح این مجموعه عظیم که با مساحت بالغ بر 10000 مترمربع فضای فیزیکی و 50 هزار مترمربع محوطه و فضای سبز به عنوان مهمترین طرح فرهنگی استان پس از پیروزی انقلاب اسلامی لقب گرفت، منابع موجود در کتابخانه مرکزی (ملی) واقع در باغ فجر (گلستان) شامل کتب خطی و چاپ سنگی، کتابهای چاپی فارسی و زبانهای دیگر، نشریات، میکروفیلم و … به محل جدید کتابخانه انتقال یافت. بر اساس آمار اعلام شده، تعدا کتابهای موجود در کتابخانه حین انتقال 55 هزار جلد بود که هم اینک تعداد آنها به بیش از 140 هزار جلد می رسد.
اینک بنای جدید و عظیم کتابخانه مرکزی با 5 مخزن بزرگ و با گنجایش بیش از 800 هزار جلد کتاب و 150 هزار نسخه نشریات ادواری مجلد، 5 سالن مطالعه عادی و ویژه پژوهش و نشریات جاری بخش های خدمات رایانه ای و خدمات فنی و مرمت و صحافی و بخش اداری و پشتیبانی با تاسیسات و تجهیزات مدرن و سالن ویژه ارتباطات انفورماتیک و … در خدمت دوستداران و علاقمندان به کتاب و کتابخوانی است. این کتابخانه هم اکنون دارای بیش از 200 هزار قلم مواد کتابخانه ای شامل کتب خطی و نفیس، کتابهای چاپی به زبانهای مختلف، نشریات ادواری، میکروفیلم، اسناد خطی، عکس، اسلاید، CD، و… است که در حال گسترش است.
این کتابخانه که در صدد است تا ضمن تامین تجهیزات گسترده مورد نیاز خود و تکمیل ورود اطلاعات منابع موجود به رایانه امکان استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات ICT را فراهم آورد. از ابتدای فعالیت کتابخانه مرکزی تبریز در محل جدید محمد محمد پور به عنوان ششمین رییس کتابخانه مرکزی (ملی) تبریز از سوی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده و مشغول به کار شد.
کتابخانه مرکزی تبریز با منابع بسیار نفیس و متعدد خود علاوه بر ارایه خدمات معتنابه به مراجعین و اعضا یکی از اهداف مهم بازدید مسیولین کشوری و میهمانان داخلی و خارجی و اندیشمندان و فرهیختگان می باشد.
این کتابخانه دارای سیستم های پیشرفته سرمایشی، گرمایشی و تهویه و تنظیم رطوبت، تلفن داخلی، سیستم اعلام و اطفای حریق هوشمند، اطفای صاعقه، برق شهری و اضطراری پرقدرت و شبکه داخلی رایانه ای و متصل به شبکه فیبر نوری می باشد.
محوطه و فضای سبز بسیار مفرح کتابخانه که ساختمان اصلی کتابخانه را همچون نگینی در میان گرفته است. دو سرسرای بزرگ در بدو ورود مراجعین فضای دلگشایی را فراروی مراجعین قرار می دهد. به منظور توسعه فعالیتهای کتابخانه ای و تامین منابع مورد نیاز و ایجاد ارتباط با کتابخانه های بزرگ جهان و مراکز علمی و تحقیقاتی و استفاده آحاد مردم از منابع کتابخانه و استفاده مناسب و کار آمد از فن آوری های ارتباطی، برنامه ها و فعالیتهای گسترده ای در حال طراحی و انجام می باشد.