به گزارش صاحب دیوان، کهن‌شهر مراغه یکی از مناطق بسیار زیبای خطه آذربایجان با آثار تاریخی بی نظیر و طبیعتی بکر است. بیش از ۵۰۰ اثر تاریخی در این شهر وجود دارد که از میان آنها ۱۸۰ مورد در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در کنار بناهای تاریخی و آثار فرهنگی شهر مراغه که باعث جذب علاقمندان به میراث فرهنگی، به این شهر می‌گردد، بلکه طبیعت بکر آن نیز یکی از ظرفیت‌های اکوتوریسم به شمار می‌رود.
اغلب آثار تاریخی به جا مانده در شهر مراغه به دوره ایلخانی برمی‌گردد؛ اما آثار ارزشمند بسیاری نیز در این شهر وجود دارد که به دوره های دیگری از تاریخ تعلق داشته که این خود نشان از ریشه‌دار بودن این شهر است. از این رو سالانه گردشگران زیادی از نقاط مختلف ایران و حتی کشورهای دیگر از این شهر بازدید می‌کنند.
منصور پورموذن، پژوهشگر تاریخ مراغه با اشاره به قدمت طولانی تاریخ این شهر، می‌گوید: بسیاری از افراد چنین تصور می‌کنند که آغاز علم و فرهنگ مراغه، به دوره خواجه نصیرالدین توسی برمی‌گردد. در حالی که وجود اثر تاریخی و شاهکار معماری گنبد سرخ در این شهر که حدود یک قرن پیش از خواجه نصیرالدین بنا شده است، این تصور را رد می‌کند. گنبد سرخ از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی مراغه بوده که معماری آن به سبک آذری جهان اسلام کار شده است و از آثار ارزشمند دوره سلجوقی بشمار می‌رود. اما، نقطه اوج علوم و فرهنگ مراغه، بعد از حضور خواجه نصیرالدین توسی و بزرگانی چون شیخ شهاب الدین سهروردی بود. در واقع مکتب علم، فرهنگی و هنر مراغه توسط خواجه نصیرالدین توسی پایه‌گذاری شده و این مکتب شروع به گسترش در ایران و حتی کشورهای دیگر نمود. بطوری که ابتدا از مراغه به تبریز رفت، سپس از تبریز به هرات و از هرات به هندوستان و در نهایت به اصفهان انتقال یافت. ازاین‌رو گفته می‌شود که مکتب فرهنگی و هنری اصفهان نشات گرفته از مراغه است. البته اوج و تعالی هنر و فرهنگ مراغه تنها متعلق به خواجه نصیر الدین نبوده و حدود 2 قرن پس از وی، افراد برجسته‌ای چون عبدالقادر مراغه‌ای نیز سپس ترقی و پیشرفت فرهنگ و هنر در این کهن‌شهر شدند. این فرد نه تنها شاعر و حافظ کل قرآن بود، بلکه بانی موسیقی جهان اسلام بوده و نخستین ردیفنویس موسیقی ایران و آخرین نظریهپرداز موسیقی کلاسیک ایرانی محسوب می‌شود.
جواد محرم‌پور، رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مراغه می‌گوید: متاسفانه برخی از مناطق مراغه همچون تپه‌ها بکر و قبرستان‌های باستانی که گنجینه‌ای از تاریخ را در خود مخفی کرده است، از جذابیت زیادی برای مسافران نوروزی برخوردار نیست؛ همچنین بازدید از خانه‌های تاریخی سطح شهر نیز به دلیل اعطای مالکیت آنها به بخش خصوصی، برای گردشگران امکان‌پذیر نیست. با این وجود، دیگر آثار ارزشمند این شهر همچون رصدخانه مراغه، گنبد سرخ، برج مدور و … برای گردشگران جذاب و دیدنی هستند. معرفی این آثار تاریخی زیبا می‌تواند سبب افزایش علاقمندی مسافران و گردشگران به بازدید از این اماکن تاریخی و فرهنگی شود.
رصدخانه مراغه یادگار خواجه نصیرالدین طوسی در مراغه
این اثرفاخر و ارزشمند در غرب شهر مراغه و در تپه‌ای به همین نام (رصد داغی) قرار گرفته است. این بنای زیبا نه تنها کامل‌ترین رصدخانه در دوران خود بوده است، بلکه به دلیل سابقه طولانی فعالیتهای نجومی در ایران، اولین رصدخانه مجهز، قبل از کشف دوربین به شمار می‌رفته است. بسیاری از اطلاعات نجومی که بدون کمک دوربین‌ها بدست می‌آید، نتیجه فعالیت همین رصدخانه است. امکانات این مکان به لحاظ تحقیقاتی تا حدی بود که تا 300 سال بعد از احداث آن، هیچ رصدخانه‌ای با امکانات آن بوجود نیامد. رصدخانه مراغه را با توجه به فعالیتهای آن در زمینه علم نجوم و ستاره‌شناسی (تا قبل از کشف دوربین)، می‌توان نقطه اوج بسیاری از کشورهای اسلامی در این حوزه دانست.
گنبد سرخ، شاهکار معماری اسلامی
این اثر تاریخی از شاهکارهای معماری اسلامی متعلق به دوره سلجوقیان است که که به دستور «عبدالعزیز بن محمود بن سعدیدیم الله علده» در سال 542 هجری قمری بنا شده است. این گنبد در جنوب شرقی شهرمراغه در محله جودی‌آباد واقع شده است. این بنا بصورت چهارگوش و در دو طبقه ساخته شده و در معماری آن تزئینات آجری و کاشی، اسلیمی‌های گچ‌بری‌شده و کتیبه‌های آجری بکار رفته است.
برج مدور، اثری فاخر از دوره سلجوقی
این اثر فاخر متعلق به در دوره سلجوقی بوده و تقریبا 20 سال پس از شاهکار گنبد سرخ (در سال ۵۶۳ هجری قمری) ساخته شده است. برج مدور بصورت دو طبقه احداث شده و تزئینات آن همچون کاشیکاری، تزئینات آجری و کتیبه آجری بالای درگاه، تنها در بخش ورودی برج دیده می‌شود. مکان کنونی آن در مرکز شهر مراغه و کوچه «موسوی‌لر» است و سالانه گردشگران زیادی از آن بازدید می‌کنند.
گنبد کبود، جاذبه مکمل برج مدور
این گنبد تاریخی در مجاورت برج مدور مراغه ساخته شده است. این برج منشور شکل زیبا، در دوره سلجوقی و در دو طبقه احداث شده و تزئینات بکار رفته در معماری آن، طاق‌نماها، تزئینات آجری، کاشی‌کاری‌ها و اسلیمی‌های گچ‌بری شده بدنه خارجی گنبد و نیز کتیبه گچ‌بری شده داخل سردابه است.
گنبد غفاریه جذابیت مضاعفی در حاشیه صوفی‌چای
گنبد غفاریه، با الگوبرداری از گنبد سرخ، بصورت بنای چهارگوش مکعبی شکل بر روی سردابه دخمه‌ای بنا شده است که دارای نمای آجری بوده در چهار زاویه آن ستون‌هایی با تزئینات حصیری دارد. این گنبد در دوره ایلخانی و حکومت سلطان ابوسعید به تاریخ ۷۲۵ و ۷۲۸ هجری قمری بنا شده است. هر ضلع برج دارای دو طاق‌نما و یک حاشیه کتیبه که به خط ریحان نوشته شده، است؛ کاشی‌های بکار رفته در این بنا به رنگ آبی فیروزه‌ای است که جلوه آن را زیباتر کرده است. از نظر مکانی، گنبد غفاریه در شمال‌غربی شهر مراغه و در کنار رودخانه صوفی‌چای و مجاورت پل هلاکوخان قرار دارد.
معبد مهر، شهری پنهان در زیر خاک
معبد مهر مراغه با نمای سنگی از قدیمی‌ترین بناهای این شهر و استان آذربایجان شرقی بشمار می‌رود و قدمت آن به دوره صفوی یا اوایل قاجار برمی‌گردد. این مبعد به لحاظ معماری شباهت زیادی به معابد مهر یونان، ایتالیا و ترکیه دارد. در آن دوران، یکی از روحانیان به نام آخوند ملامعصوم مراغه‌ای در این مکان دفن شد. بعدها در دیوار تالار بزرگ این معبد با خط ثلث، آیاتی از سوره آل‌عمران نقش کرده‌اند که استفاده از این مکان در دوره‌های اسلامی را آشکار می‌کند. همچنین بر روی دیواره ورودی سمت چپ معبد نیز تصویر ماری حک شده که این نقش در دوره اشکانیان بسیار متداول بود. به گفته اهالی آن منطقه، بخش اعظمی تز این معبد در زیر خاک دفن شده است. از لحاظ مکانی این معبد در جنوب مراغه در مجاورت قبرستان روستای ورجوب، در منطقه‌ای بنام امامزاده ملامعصوم واقع شده است.
موزه سنگ‌نگاره‌ها با بنایی به یادگارمانده از دوره زندیه
این موزه قدیمی که به مقبره آقالار مراغه نیز معروف است، بنای باقیمانده از دوره زندیه بوده و بسیاری از عرفا و اشخاص مذهبی، سیاسی و هنرمندان شهر مراغه همچون عبدالفتاح موسوی مراغی متخلص به شیخ اشراق و شاهزاده قلی میرزا متخلص به مجنون علیشاه در این مکان دفن شده‌اند. موزه سنگ‌نگاره‌های تاریخی مراغه از لحاظ مکانی، در جنوب‌شرقی مراغه و به فاصله اندکی از گنبد سرخ در داخل بوستان آقالار واقع شده است که بازدید از آن برای عموم آزاد است.
اوحدی و آثار ماندگارش برای مراغه
اوحدی از عارفان و شاعران قرن هشتم بشمار می‌رود و مقبره این شاعر با الهام از معماری چهارتاقی‌های ساسانی به شکلی زیبا ساخته شده است. این مقبره همجوار با موزه تخصصی ایلخانی است. از لحاظ مکانی در بخش شمالی مراغه و خیابان دانشسرا واقع شده و پیکر استاد کریمی مراغه‌ای (شاعر مشهور معاصر) نیز در مجاورت آن قرار گرفته است.
«هوانس» تنها کلیسای باقیمانده از مسیحیان در مراغه
کلیسای هوانس در دوره ایلخانی بنا شده است و متشکل از مدرسه ارامنه، خانه کشیش و ساختمان نگهبانی است. هوانس تنها کلیسای باقیمانده در مراغه است و به دلیل اینکه هیچ خانواده ارامنه در این شهر زندگی نمی‌کند، این کلیسا به عنوان یک نماد مذهبی در معرض بازدید عموم قرار داده شده است. این کلیسا دارای سه بخش محراب، صحن و بخش میانی است؛ محراب جایگاه مخصوص کشیش، بخش میانی مخصوص نزدیکان وی و صحن مخصوص مردم عادی بوده است. برج ناقوس کلیسا نیز دارای چهار ستون است که بر فراز آنها برج ناقوس کلیسا با گنبدی مخروطی وجود دارد. این کلیسا از لحاظ مکانی در خیابان امام خمینی(ره) مراغه واقع شده است.
غار هامپوئیل هم سن غار علی صدر همدان
غار هامپوئیل مراغه در ارتفاعات کوهی مشرف به دره‌ای زیبا قرار دارد و از لحاظ قدمت، هم دوره با غار علی‌صدر همدان است. هنوز هم غارنوردان در طبقات مختلف این غار اعجاب‌انگیز چاه‌ها، مسیرها و تالارهای جدیدی کشف می‌کنند. به دلیل تاریکی مطلق آن و وجود همین چاه‌ها و مسیرهای پیچ در پیچ، امکان بازدید از آن برای عموم وجود ندارند.
