طبق آخرین یافته‌های باستان شناسی اکنون یکهزار تپه و محوطه تاریخی دارای ارزش پژوهشی در آذربایجان شرقی وجود دارد که هر کدام به جهت باستان شناسی و دیرینه شناسی از اهمیت بالایی برخوردار است که اگر کاووش ها و بررسی های علمی و تاریخی در هر یک از آنها به انجام برسد شاید برگ های جدیدی از تاریخ و فرهنگ ایران زمین گشوده شود.
از مجموع تپه ها و محوطه های تاریخی آذربایجان تاکنون تعدادی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است که تپه تاریخی ایانیق، کول تپه، تپه پوللو موللی، قوه تپه و کول تپه در سراب و تپه چمن لیلان، مجموعه ربع رشیدی، مجموعه حسن پادشاه و محوطه تاریخی آغچه شهیر از جمله این آثار تاریخی هستند که در تعدادی از آنها کاووش های باستان شناسی در حال انجام است.
بدون تردید وجود این تعداد تپه و محوطه های باستانی نه برای استان آذربایجان شرقی و شمال غرب کشور که برای ایران اسلامی موهبت و دارای ارزش فرهنگی و گردشگری است که اگر ساماندهی و بهسازی این آثار ماندگار توسط وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و همکاری سایر دستگاه ها از جمله شهرداری ها و فرمانداری ها در اسرع وقت صورت بگیرد، می تواند منجر به رونق صنعت گردشگری در منطقه شود.
معاون میراث فرهنگی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی وجود محوطه های تاریخی را نشانه‌ای آشکار از اهمیت تمدنی و تاریخی آذربایجان دانست و اظهار کرد: این در حالی است که تاکنون اطلاع رسانی عمومی به منظور آگاهی دهی به مردم و حتی پژوهشگران و محققان باستان شناسی در این خصوص به انجام نرسیده است.
وحید نواداد ضعف در اطلاع رسانی را یکی از چالش‌ها و کاستی‌های حوزه میراث فرهنگی کشور و آذربایجان شرقی خواند و ادامه داد: این موضوع قابل نقد است و باید اذعان کرد که در این رابطه حتی نتوانسته ایم جوامع محلی را نسبت به وجود، اهمیت و ارزش تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی که در سراسر استان پراکنده اند، آگاه کنیم که چنین موضوعی در کوتاه مدت و دراز مدت به ضرر مجموعه‌های تاریخی و میراثی کشور است.
وی یکی از اولویت‌های مهم میراث فرهنگی آذربایجان شرقی را توجه به موضوع اطلاع رسانی و همکاری‌های تنگاتنگ با اهالی رسانه اعلام و اضافه کرد: بر همین اساس مقرر شده است تورهای رسانه‌ای برای معرفی و شناساندن آثار تاریخی و میراث گرانقدر فرهنگی استان در تمام شهرها و بخش‌ها برگزار شود و ما در این زمینه به شدت نیازمند همکاری و کمک اهالی رسانه هستیم.
نواداد محدودیت مالی، نیروی انسانی و زمانی را از دیگر مشکلات میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در زمینه بهسازی و ساماندهی محوطه های باستانی برشمرد و گفت: باید توجه داشت که شناسایی، مرمت، بازسازی و نگهداشت و حفاظت از آثار و ابنیه‌های تاریخی از جمله تپه‌ها و محوطه‌های بااهمیت تاریخی نیازمند وجود نیروی انسانی و تزریق منابع مالی است که در این رابطه با مشکلات جدی مواجه هستیم و در کنار این مشکلات، محدودیت زمانی برای سرعت بخشیدن به عملیات‌های مرمتی نیز در حوزه میراث فرهنگی وجود دارد.
وی با بیان اینکه در پروژه‌های مرمتی چیزی به نام اتمام طرح وجود ندارد، یادآور شد: در حوزه میراثی و تمدنی موضوعاتی همچون تحقیق و پژوهش، مرمت و حفاظت همواره در جریان بوده و به هیچ عنوان نقطه پایانی برای آنها تعریف نمی‌شود، بنابراین توجه به میراث فرهنگی و تمدنی یک کشور همیشه نیازمند مرمت و نگهداشت بوده و این موضوع تعطیل بردار نیست.
وی تپه الله قلی در شهرستان ملکان، محوطه دوبرادران کهن شهر مراغه، تپه اوجان در ملکان، منطقه باستانی کاغذکنان، محوطه روستای حیله ور اسکو، صخره‌های سیلدیریم در بخش زنوز شهرستان مرند، تپه‌های آجرخانه نقدوز، تپه آذغان، تپه اجاقلار، تپه توپچی باغی، تپه رواسجان، تپه روستای دوغان در شهرستان اهر، تپه‌های بایقوت، جمشید، چمن و حاج فتح‌الله در ملکان، تیکان تپه در عجب شیر، ایده لیق در کلیبر، تپه‌های آغبلاغ، اورتا یولی، مهترلو و قلعه داغی در ورزقان را از جمله صدها تپه تاریخی دارای ارزش باستانی آذربایجان شرقی برشمرد که هر کدام به تنهایی بخشی از تاریخ و تمدن این خطه را در خود جای داده اند.
نواداد محوطه تاریخی ربع رشیدی را از زیباترین و مهمترین محوطه‌های تاریخی آذربایجان شرقی اعلام و اظهار کرد: محوطه باستانی و کاوشگاه ربع رشیدی با شماره ۹۴۳ در سال ۱۳۵۴ شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و آنچه که امروز از این اثر ملی مشاهده می‌شود، بخشی از بازمانده‌های مجموعه ابواب البرّ ایلخانی خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی مربوط به قرن هشتم و نیز بقایایی از یک قلعه متعلق به اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری است.
وی بر مسئولیت بسیار سنگین مدیران، مسئولان و مردم در انتقال ذخیره‌های بسیار گران سنگ تاریخی به نسل‌های آینده تاکید کرد و گفت: اکنون تمام همت و تلاش میراث فرهنگی بر این است تا محوطه‌های باستان شناسی آذربایجان شرقی در وضعیت موجود به خوبی نگهداری شده و آسیبی به آنها وارد نشود.
محوطه تاریخی تپه چمن لیلان
محوطه تپه چمن لیلان در حوضه دریاچه ارومیه قدمتی ۹ هزار ساله دارد
استاد دانشگاه و باستان شناس دانشگاه هنر اسلامی تبریز نیز به آثار به دست آمده در “تپه چمن لیلان” اشاره کرد و گفت: کاووش ها و بررسی های علمی در حوضه دریاچه ارومیه نشان داد که این محوطه قدمتی در حدود ۹ هزار سال دارد و قدیمی‌ترین روستاهای نوسنگی در آذربایجان ایران در این منطقه استقرار داشته است.
اکبر عابدی با بیان اینکه تپه چمن لیلان در بخش لیلان در جنوب شرق دریاچه ارومیه و در جنوب غربی‌ترین نقطه استان آذربایجان شرقی واقع شده است و در ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ با شماره ۳۰۸۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، افزود: دشت لیلان در جنوب شرق دریاچه ارومیه و جنوبی‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی، یکی از مهمترین دشت‌های پیش از تاریخ این منطقه به شمار می‌آید.
به گفته وی با توجه به پرسش‌ها و ابهامات اساسی درباره قدمت «نوسنگی» و «مس و سنگ» این منطقه از شمال غرب ایران و همچنین با توجه به اهمیت ۲ محوطه نوسنگی «الله‌قلی تپه سی» و «تپه چمن»، دومین فصل مطالعات باستان‌شناسی و همچنین تعیین عرصه و پیشنهاد حریم برای حفاظت از محوطه تپه چمن لیلان آغاز شده است تا ضمن حفاظت از این ۲ محوطه ارزشمند، به بازنگری گاه‌نگاری دقیق، مواد فرهنگی نوسنگی منطقه و نیز جایگاه این ۲ محوطه مهم در مطالعات نوسنگی شمال غرب ایران و غرب آسیا و نیز روابط منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و تجارت با مناطق همجوار شرق آناتولی، شمال بین‌النهرین و قفقاز جنوبی از یک سو و با غرب و جنوب دریاچه ارومیه از سوی دیگر پرداخته شود.
عابدی ادامه داد: در فصل اول مطالعات چمن لیلان تعداد ۱۳ گمانه تعیین عرصه و حریم ایجاد شد که نتایج قابل توجه و ارزشمندی را به همراه داشت.
وی یادآور شد: سفال‌ها و مواد فرهنگی که از گمانه‌های تعیین عرصه و حریم و بررسی سطحی لیلان به دست آمد، نشان داد که استقرار در این محوطه به احتمال فراوان از آغاز دوران نوسنگی، با کشف سفال‌هایی به قدمت در حدود هفت هزار سال پیش از میلاد آغاز شده و به مدت حدود یک هزاره و تا ۶ هزار پیش از میلاد ادامه یافته است.
عابدی به کاووش‌های نخستین فصل تپه‌الله قلی لیلان نیز اشاره و اظهار کرد: این بررسی ها روشن کرد که این محوطه به همراه محوطه همجوار آن یعنی تپه چمن، قدیمی‌ترین روستاهای نوسنگی آذربایجان را تشکیل می دهند که تپه الله‌قلی لیلان یک روستای بسیار بزرگ به وسعت حدود چهار هکتار را شامل می‌شود که دارای ۹ متر نهشته و آثار فرهنگی متعلق به دوره نوسنگی است که از این حیث این محوطه را در زمره شاخص‌ترین و بزرگترین روستاهای آغازین نوسنگی غرب آسیا و شمال غرب ایران قرار می‌دهد.
وی افزود: این فصل از پروژه باستان‌شناسی لیلان با عنوان گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه چمن لیلان با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی با همراهی تیمی از باستان‌شناسان شمال غرب ایران انجام می شود.
کشف آثار قرون اولیه اسلام در آغچه شهیر چاراویماق
در همین ارتباط کاوش های باستان شناسی محوطه ” آغچه شهیر ” آذربایجان شرقی در ماه های گذشته بخش های جدیدی و نوینی را از زندگی بشر در این خطه باز کرد و نشان دهنده زندگی و فعالیت مردمان این منطقه در دوران ابتدایی اسلام را ارایه می کند که برای تداوم مطالعات تاریخی ارزش بسزایی دارد.
روستای آغچه ریش در شهرستان چاراویماق با حدود ۴۴۰ نفر جعیت در قالب ۹۰ خانوار و ۶۶ واحد مسکونی در جنوبی ترین نقطه آذربایجان شرقی، ۴۰ کیلومتری میانه، ۴۳ کیلومتری چاراویماق، ۱۴۰ کیلومتری تبریز قرار دارد.
محوطه هشت هکتاری این روستا از نظر تاریخی و کشفیات باستان شناسی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شده و تپه آغچه ریش به تاریخ ۱۸ خرداد سال ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۱۸۹۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
باستان شناس دوره اسلامی و عضو هیات علمی دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز در گفت وگو با ایرنا، با اشاره به اینکه روستای آغچه شهیر دارای یک محوطه بزرگ و همچنین بقعه هایی در مرکز روستاست که در آبان ماه ۱۳۹۹ به مدت ۱۵ روز توسط هیاتی از باستان شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفت، گفت: در این کاوش تعداد ۲۴ عدد گمانه به ابعاد یک در ۵.۱ متر مربع ایجاد شد.
مهدی کاظم پور افزود: در این گمانه زنی ها شواهدی از آثار معماری شامل سنگ فرش، دیوار سنگی و دیوار خشتی، تزئینات معماری شامل اندود گچی، کف های گچی و کاشی، قطعات فلزی مثل آهن و همچنین آثار غنی سفالی و شیشه ای متعلق به قرون اولیه و میانی اسلام به دست آمد.
وی کشف سکه های متعلق به دوره آل بویه ( قرن چهارم و پنجم هجری) را یکی از یافته های مهم و ارزشمند این محوطه تاریخی اعلام و اضافه کرد: در جریان کاووش های باستان شناسی و در اولین فصل علاوه بر سکه هایی متعلق به دوره آل بویه، ساختارهای معماری، دستبندهای شیشه ای، آثار سفالی از قبیل سفالینه های فیروزه قلم-مشکی، اسگرافیتو، شانلوه، آق کند، لعاب پاشیده و سفالینه های لاجوردی متعلق به قرون دوم تا ششم هجری یافت شد.
کاظم پور با بیان اینکه دومین فعالیت باستان شناسی در محوطه آغچه شهیر در سال گذشته انجام شد، اضافه کرد: در آن سه گمانه لایه نگاری در بخش های مختلف محوطه ایجاد شد که در آن علاوه بر یافته های فصل اول، فضاهای معماری، آثار سفالی، کوره، تجهیزات مرتبط با تولید سفال نیز یافت شد که از منظر باستان شناسی دارای اهمیت ویژه ای است.
وی یکی از یافته های جدید در محوطه باستانی روستای آغچه شهیر را مربوط به اشیای شیشه ای دانست و ادامه داد: در سطح محوطه و همچنین در داخل گمانه ها تعداد زیادی قطعات شکسته دستبندهای شیشه ای یافت شد که به رنگ های سبز، لاجوردی، سیاه، زرد و آبی بودند.
این باستان شناس و کاوشگر آثار تاریخی دوران اسلامی هدف اصلی از انجام کاوش های باستانی در محوطه هشت هکتاری آغجه شهیر را گاه نگاری محوطه، سبک شناسی و گاه نگاری سفال نقش‌کنده زیرلعاب ( اسگرافیتو) بیان کرد و گفت: تاکنون آنچه که برای ما در این محوطه تاریخی مشخص و آشکار شده است شواهدی از زیست مردم است که در این روستا عناصری همچون سیستم انتقال آب و سنگ فرش نیز نمایان است.
کاظم پور ادامه داد: بر همین اساس نمونه هایی از گچ بری های دوره ابتدایی اسلام با نقوش اسلیمی نیز یافت شده است که از نظر تاریخ نگاری و همچنین سبک شناسی و گاه نگاری می تواند مورد وثوق اهل فن و باستان شناسان قرار بگیرد.
وی همچنین از کشف کوره های سفالی در محوطه باستانی آغچه شهیر خبر داد و گفت: در جریان کاووش های انجام شده جدید میله های کوره به تعداد فراوان به دست آمد که در بین آنها سه پایه های سفالی و دور ریزهای سفالین نیز کشف شد.
شناسایی ۳۱ محوطه تاریخی در خاروانا
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان ورزقان که یکی از مهمترین مناطق آذربایجان در زمینه دیرینه شناسی است، از شناسایی تعداد ۳۱ محوطه تاریخی در منطقه خاروانا خبر داد و گفت: استفاده از جدیدترین و دقیق‌ترین روش مطالعاتی و کاوش‌های باستان شناسی در این شهرستان منجر به کشف ۶۷ محوطه باستانی پیش از تاریخ طی ۴ ماه در ورزقان شده است.
مصیب نریمانی اظهار کرد: در بررسی‌های سطحی باستان‌شناسی از منطق خاروانای شهرستان ورزقان تعداد ۳۱ محوطه متعلق به دوران تاریخی شناسایی شد که این محوطه‌ها با توجه به اینکه اسامی محلی خود را داشته نیازی به کدگذاری ندارند و بر این اساس محوطه‌ها با اسامی بومی و محلی خود ثبت و ضبط شدند.
وی ادامه داد: محوطه‌های مورد مطالعه براساس یافته‌های سطحی مورد مطالعه از منظر گاه‌شناختی قرار گرفته و کارکردشان نیز با استناد به یافته‌های سطحی و چشم‌انداز محیطی که داشته‌اند، مورد بررسی و مطالعه واقع شده‌اند که نخست روش بررسی و شیوه ثبت اطلاعات محوطه‌ها پرداخته شد و پس از آن محوطه‌ها معرفی و محرز شدند.
نریمانی درباره شیوه بررسی منطقه مورد نظر خاروانا، گفت: روشی که ما برای بررسی منطقه برگزیدیم جدیدترین و دقیق‌ترین روش بررسی و در عین حال ساده‌ترین روش‌ها به شمار می‌رود که از آن در مجامع باستان شناسی به عنوان پیمایش یاد می شود.
وی ادامه داد: بر این اساس ابتدا نقشه مسطح منطقه را از بین مدارک موجود انتخاب شده و با در دست داشتن عکس هوایی، نقطه‌ای به عنوان نقطه مبدأ مشخص شد و پس از مشخص شدن نقطه مورد نظر برای پیمودن این منطقه جستجوها آغاز گردید.
نریمانی ادامه داد: در صورت وجود نشانه هایی از مواد فرهنگی باقی مانده از گذشته، کل منطقه زیر پوشش دقیق معاینه و شناسایی قرار می‌گیرد و در موارد بسیار یک اثر باستانی دارای برجستگی نیست .
وی اظهار کرد: شناسایی آثار باستانی این حوضه جغرافیایی، مطالعه الگوی پراکندگی و توزیع مکانی استقرارهای انسانی و تهیه نقشه آثار باستانی منطقه از جمله اهداف اصلی برنامه شناسایی محوطه های باستانی منطقه است که به لحاظ نوع و شکل استقرارها پراکندگی مکانی و دوره‌های پیش از تاریخی بسیار متنوع و قابل مطالعه هستند.
منبع: ایرنا
