سرک کشیدن به خانه‌هایی که نامشان با مشروطیت گره خورده است
حفظ این آثار و ایجاد خانه مشروطه تهران، در کنار خانه مشروطه تبریز و اصفهان برنامه‌ای است که مدت‌هاست در دستور کار مسئولان قرار دارد، اما هنوز عملی نشده است. هفته گذشته احمد مسجد جامعی، رئیس شورای شهر تهران، آخرین برنامه گردش در تهرانش را که به «کشف تهران» موسوم است، به بازدید بناهای تاریخی مربوط به مشروطه در منطقه ما اختصاص داد. همین موضوع بهانه‌ای شد تا نگاهی بیندازیم به تعدادی از بناهای مهم در قلب تهران که هویتشان با تاریخ جنبش مشروطه گره خورده است.
مجلس شورای ملی
مهم‌ترین خواسته مشروطه خواهان منجر به تشکیل مجلس شورای ملی شد و از این‌رو باید ساختمان مجلس شورای ملی را مهم‌ترین بنای تاریخی مربوط به مشروطه دانست. ساختمان مجلس شورای ملی کاخ میرزا حسین خان سپهسالار بوده که در ۱۲۹۵ ه. ق از سوی میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن‌الدوله به دستور شخص سپهسالار طراحی و ساخته شده. میرزا حسین خان که یکی از صدر اعظم‌های ناصرالدین شاه قاجار بود، سرنوشتی بهتر از امیرکبیر نداشت، ابتدا او را به مشهد مقدس تبعید و سپس مسموم و ساختمان را تصرف و جزء متصرفات دولت محسوب کردند.
باغ و عمارت سپهسالار به علت معماری و زیبایی خاصی که داشته همواره مورد توجه دربار بوده و علاوه بر پذیرایی از مهمانان داخلی از مهمانان خارجی نیز در آنجا پذیرایی صورت می‌گرفته است. در این عمارت گاهی نیز که ولیعهد به‌طور موقت از آذربایجان به تهران می‌آمد در آن منزل می‌کرد. عمارت بهارستان تا انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی در اختیار دربار بود. هنگامی که فرمان مشروطیت از طرف مظفرالدین شاه صادر شد، وکلای دوره اول و دوم از حاصل کسر حقوق، غیبت‌ها و تأخیرهای خود کاخ را از بازماندگان برادران سپهسالار خریداری کردند.
از زمان فرمان مشروطه ۱۲۸۵ (۱۳۲۴ ه. ق) تا وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ساختمان مشروطه شاهد بر پایی بیست و چهار دوره مجالس قانونگذاری بوده است. در طول این دوارن حوادث مختلف تاریخی و سرنوشت‌سازی به وقوع پیوست، که نخستین آن ماجرای به توپ بسته شدن مجلس از سوی محمدعلی شاه قاجار بوده که منجر به ویرانی و تعطیلی آن شد. بنای مجلس بعدها بازسازی شد و به تقلید از مجالس اروپایی به‌ویژه صحن علنی مجلس فرانسه، صحن آن شکل گرفت و تا پایان عمر مجلس شورای ملی، محل تشکیل جلسه بود. اکنون نیمه غربی ساختمان مشروطه که در اختیار کتابخانه گذاشته شده محل تشکیل موزه مجلس شورای اسلامی است. این اثر ۳ خرداد ۱۳۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه آیت‌الله بهبهانی
آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی از رهبران جنبش مشروطه ایران بود که در برهه کوتاهی پس از برقراری مشروطه قدرت بسیاری داشت. خانه بهبهانی که در فهرست آثار ملی ثبت شده، در بازار آهنگران تهران است و سال‌ها پیش در حریمش پاساژ تجاری ساخته شد. آیت‌الله بهبهانی در بحبوحه مشروطه در این خانه سکونت داشته است. او از اوایل سال ۱۲۸۴ خورشیدی تا به توپ بستن مجلس اول مشروطه در۱۲۸۷جنبش مشروطه‌خواهی را رهبری می‌کرد، خانه‌اش محل رفت‌وآمد آزادیخواهان و مشروطه‌طلبان بود. آیت‌الله بهبهانی ۲۳ تیر ۱۲۸۹ در این خانه به دست سه نفر کشته شد.
این عمارت علاوه بر حیاط اصلی، شامل یک حوضخانه زیرزمینی است که گویا خیلی از اوقات محل برگزاری جلسات مشروطه‌خواهان بوده و بر طبقه بالایی آن ایوانی قرار دارد که بهبهانی در آن به قتل رسید. این ایوان به دو اتاق راه می‌یابد که یکی اتاق خواب بهبهانی و دیگری محل نشستن و پذیرایی او از مهمانان بوده است. در کنج شمال غربی حیاط نیز آبدارخانه‌ای به چشم می‌آید که زمانی اسباب پذیرایی از مشروطه خواهان در آن مهیا بود.
خانه بهبهانی وضع مشخصی ندارد، به حریمش تعرض شده و ساختمان‌ها به علت فرسودگی دچار ریزش و تخریب شده‌اند. این عمارت قرار بود به خانه مشروطه تهران تبدیل شود، اما مسئولان با توجه به مصوبه خرید این خانه و تخصیص بودجه از سوی شهرداری برای خرید آن، خبر از امتناع مالک از فروش می‌دهند. احمد مسجدجامعی در بازدید اخیر خود نتوانست به این خانه تاریخی وارد شود و به بازدید نمای این خانه از خیابان اکتفا کرد و گفت: سال‌ها پیش مصوبه‌ای را مطرح کردیم که این خانه خریداری و هرچه سریع‌تر بازسازی شود که متأسفانه این اتفاق نیفتاد.
خانه امین‌الضرب
یکی از گمنام‌ترین خانه‌های تاریخی دوره مشروطه، خانه امین‌الضرب است. محمدحسین امین‌الضرب تاجر ایرانی در دوره قاجار بود. او نخستین دستگاه تولید برق را از روسیه خرید و وارد ایران کرد و به همین علت به او محمدحسین امین‌الضرب «پدر برق ایران» لقب داده‌اند. او که تاجر چیره‌دستی بود، فنون ضرب سکه را نیز در فرنگ آموخت و به‌عنوان مسئول ضرابخانه شاهنشاهی در زمان ناصرالدین شاه فعالیت کرد و لقب امین‌الضرب را به یادگار گذاشت. امین الضرب کمک‌های بسیاری به مشروطه‌خواهان کرد و در جریان امضای فرمان مشروطه در کاخ صاحبقرانیه حضور داشت.
در خانه امین الضرب تا بازدید اخیر رئیس شورای شهر تهران، به روی خبرنگاران و مسئولان بسته بوده و بازدید اخیر نخستین حضور خبرنگاران و مسئولان در این بنای تاریخی زیبا و قدیمی به شمار می‌رود. این خانه بیش از ۱۶۰ سال سن دارد و فرمان مشروطیت برای بازرگانان در این خانه خوانده شده. عکسی از آن رویداد تاریخی هم وجود دارد. کتابخانه این خانه ۱۱۰۰ نسخه خطی و اسناد مهمی از زمان قاجار دارد. همچنین این خانه پناهگاه سید جمال‌الدین اسدآبادی بوده است و مدت‌ها آثار و لوازم شخصی‌اش در این محل نگهداری می‌شد. این خانه در حال حاضر در اختیار خاندان امین الضرب است. این بنای تاریخی یکم مهر ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
عمارت مسعودیه
کاخ مسعودیه در نزدیکی میدان بهارستان در حقیقت خانه ظل‌السلطان است که جزء عمارت‌های باشکوه باقی مانده از زمان قاجار به شمار می‌رود. این عمارت در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. سلطان مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان بزرگترین پسر ناصرالدین شاه قاجار بود. ظل‌السلطان پس از به قدرت رسیدن محمدعلی شاه به امید برکناری محمدعلی شاه در نهایت به قدرت رسیدن خودش به مشروطه‌خواهان کمک کرد. در سال ۱۲۸۷ در نزدیکی این عمارت بمبی دست‌ساز زیر کالسکه محمدعلی شاه منفجر شد که بهانه لازم را برای به توپ بستن مجلس به دست او داد.
پس از واقعه بهارستان، عمارت مسعودیه نیز به همراه خانه ظهیرالدوله و سایر مشروطه خواهان به رگبار بسته شد. این حمله به عمارت به این دلیل بود که ظل السلطان کاخ خود در کنار میدان بهارستان را هنگام به توپ بستن مجلس در اختیار مشروطه‌خواهان قرار داد تا در آن سنگرگرفته و به قزاق‌ها بتازند. نخستین کتابخانه و موزه ملی ایران جایی در گوشه این عمارت برپا شدند.
حدود سال‌های ۱۳۰۴ انجمن معارف با استفاده از یکی از اتاق‌های آن نخستین کتابخانه رسمی کشور را که پایه اصلی و اولیه کتابخانه ملی بود گذاشت. چند سال بعد نیز یکی دیگر از اتاق‌های آن به عتیقه‌های باستانی که از گوشه و کنار ایران به دست آمده بود اختصاص یافت و در حقیقت نخستین موزه ایران در آن پایه‌گذاری شد. اشیای عتیقه همین جا در سال ۱۳۱۸ به موزه ملی منتقل شد.
این عمارت تاریخی در دهه‌های گذشته در اختیار آموزش و پرورش و در نهایت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و با آنکه جزء بناهای نفیس به شمار می‌رود اما در سال ۱۳۸۹ توسط حمید بقایی، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، بدون برگزاری مزایده به مدت ۵۹ سال به مؤسسه عظام واگذار شد.
خانه پیرنیا
در برخی منابع آمده که متن اولیه فرمان مشروطه در خانه پیرنیا در خیابان لاله‌زار نوشته شده است. خانه مشیرالدوله پیرنیا، خانه‌ای است که علاوه بر فرمان مشروطیت، نخستین قانون مدون حقوق بین‌الملل به زبان فارسی نیز در آنجا به رشته تحریر در آمده. حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله از سیاستمداران و حقوق دانان اواخر دوره قاجار است که متن فرمان مشروطه را خود نوشت و پس از امضا برای مردم خواند. این خانه تاریخی یازدهم مرداد ۱۳۷۶ با شماره ۱۸۹۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این خانه در سال ۱۳۵۰ تخلیه و متروک شد و سپس در ۱۳۵۸ توسط مهدی و ولی‌الله‌پیرنیا به وزارت بهداشت و بیمارستان فرح پهلوی (شهید اکبرآبادی فعلی) واگذار، اما اسناد به نام پژوهشگاه علوم انسانی ثبت شد. در حال حاضر بخشی از آن در اختیار دانشکده طب سنتی است و عموم اجازه بازدید از آن را ندارند. بخش دیگری در اختیار ستاد اجرای فرمان امام(ره) است که سال گذشته قرار بود به مبلغ ۱۲ میلیارد تومان به مزایده گذاشته شود که در تفاهمنامه سازمان میراث فرهنگی با ستاد اجرای فرمان امام(ره)، این مزایده منتفی شد. با وجود این خانه همچنان به حال خود رها شده است. بخش‌های دیگری از این مجموعه نیز همچنان در اختیار خاندان پیرنیاست.
خانه سردار اسعد بختیاری
علی‌قلی‌خان بختیاری از رئیسان ایل بختیاری و به سردار اسعد بختیاری معروف بود. او از فرماندهان فتح تهران و از کسانی بود که نقش زیادی در پایان دادن به استبداد محمدعلی شاه قاجار داشت. خانه تاریخی سردار اسعد بختیاری در تهران در سال ۱۲۹۱ شمسی به هزینه جعفر قلی خان بختیار ساخته شد. خانه سردار اسعد تنها بنای باقیمانده از مجموعه تاریخی و معروف باغ ایلخانی دوره ناصری است که در خیابان فردوسی مجاور با کوچه برلن قرار دارد و در حال حاضر در اختیار بانک ملی است.
این خانه تاریخی سال‌ها تغییر کاربری داده که می‌توان به دایره فلاحت و کشاورزی، باشگاه ورزشی، محل پذیرایی از مهمانان و کتابخانه اشاره کرد. سرانجام مسئولان بانک ملی تصیم گرفتند با به نمایش گذاشتن پیشکش‌ها و هدایای نفیسی که از بانک‌های سراسر جهان به بانک ملی ایران فرستاده شده، این بنا را به موزه بانک ملی ایران تغییر کاربری دهند. حالا این ساختمان تاریخی موزه بانک ملی است، اما همچنان عموم اجازه بازدید از آن را ندارند و بازدید تنها برای مهمانان بانک ملی مقدور است.
———————————————————————————————–
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۵/۲۵
