احد نژاد ابراهیمی در خصوص اسناد تاریخی باقیمانده از معماری تبریز، اظهار کرد: متاسفانه شناخت ما از معماری تبریز برای دوران پیش از اسلام بسیار کم است.
وی ادامه داد: اکنون نیز به رغم مصوبه کشوری مبنی بر تهیه نقشه‌های باستان شناسی برای یافتن نشانه‌های آن دوران اما این موضوع عملیاتی نشده است.
وی افزود: معمولا نقشه‌های باستان شناسی در تمام دنیا تهیه می‌شود تا با آوردن لایه‌های شهری بر روی جی آی اس در زمان اجرای کارهای عمرانی دانسته شود که زیر آن منطقه از شهر، کدام لایه تاریخی قرار دارد.
کهن شهر تبریز نقشه باستان شناسی ندارد
وی افزود: این مصوبه هیچ گاه در تبریز مطالبه و عملیاتی نشده است و نقشه باستان شناسی شهر تبریز و حتی دیگر شهرهایی چون مراغه و هشترود انجام نگرفته و لایه های فرهنگی آن‌ها در گمنامی قرار دارد.
وی ادامه داد: تنها یک لایه در محوطه مسجد کبود تبریز شناسایی شده و موزه عصرآهن که مملو از آثار باستانی است در نتیجه این شناسایی، اکنون در معرض دید عموم قرار دارد، به طور قطع سایت‌ها و لایه‌های دیگری نیز در سطح شهر وجود دارد که نیازمند شناسایی هستند.
نژاد ابراهیمی گفت: قلعه‌ها و دیگر آثار باستانی به دلیل عدم وجود نقشه‌های باستانی در تبریز مفقود شده و طرح‌ها و فعالیت‌های عمرانی شهر بدون شناخت این آثار و بدون کارهای اصولی انجام می‌گیرد.
وی با بیان اینکه شناخت ما از معماری تبریز در دوران قبل از اسلام بسیار محدود بوده و فقط محوطه مسجد کبود نشانه‌ای از آن زمان به ما داده است، اظهار کرد: اطلاعات ما از دوران بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم نیز محدود است.
وی ادامه داد: فقط حمدالله مستوفی در کتاب «نزه القلوب» به سال ۱۵۰ بعد از هجرت اشاره دارد اما متن این کتاب یک داستان است و به نظر می‌رسد مطالب آن قابل اطمینان نیست.
وی ادامه داد: از قرن چهارم و بعد از سفر ناصر خسرو و شعرهای قطران، اطلاعات خوب و ارزشمندی از تبریز همچون مسجد جامع شهر و بازار تاریخی مسقف داریم، بر اساس این مطالب در دست ما، تبریز، جایگاه بسیار بالایی در معماری داشت اما به دلیل عدم شناخت ما از ارزش‌های معماری، بسیاری از این آثار و نشانه‌های معماری در شهر نابود شده است.
این استاد دانشگاه در خصوص نشانه‌های هویت کالبدی معماری و شهرسازی تبریز، گفت: نخستین نشانه مربوط به تجاری بودن شهر تبریز است، تبریز در مسیرهای جاده ابریشم، جوجی و تجارت ادویه قرار داشت و کاروان‌ها در آن زمان از تبریز عبور می‌کردند و مشغول تجارت می‌شدند، این موضوع نشان از اهمیت بزرگترین بازار سرپوشیده تاریخی این کهن شهر است که حتی مارکوپلو نیز از این بازار صحبت به میان می‌آورد، خوشبختانه این بازار همچنان برجای مانده است.
وی ادامه داد: تبریز حدود ۲۵٠ سال پایتخت و دارالسلطنه در دوران ایلخانی، صفویه، قاجاریه، ترکمانان، آق قویونلوها، قره قویونلوها و سایر دوره ها بوده است و باید عناصر حکومتی آن زمان مانند دارالحکومه، کاخ، جبه خانه، میدان مشق، میدان توپخانه، ارگ حکومتی، قلعه و سایر آثار امروز در تبریز باقی می‌ماند اما متاسفانه نشانه و هویت کالبد معماری تبریز از این دوران پایتختی به دلیل تخریب‌های انجام گرفته در ۱۰۰ سال گذشته نابود شده است.
وی با اشاره به سومین هویت شهر تبریز، افزود: تبریز به دلیل نزدیکی به مرزهای روسیه و عثمانی، یک شهر دفاعی بود، از حصارهای آن زمان تقریبا همه چیز نابود شده و فقط تعدادی سردرب شکسته باقیمانده است.
وی ادامه داد: یکی از این سردرب‌ها، «باغمیشه قاپیسی» است که اکنون کنار آن، یک ساختمان ۶ طبقه ساخته شده است، دیگر سردرب‌ها را به طور مصنوعی ساخته‌ایم، «استانبول قاپیسی» را به جای اینکه در جای خود مرمت کنیم، به خاطر اینکه در دید عموم باشد، به جای دیگر انتقال داده‌ایم، گویی تاریخ را مسخره کرده‌ایم.
نژاد ابراهیمی با بیان اینکه تبریز به عنوان باغشهر ایران شناخته می‌شد، اظهار کرد: اکنون اثری از باغشمال، باغ صاحب آباد و صبا باقی نمانده و همگی تخریب شده‌اند و این هویت مهم تاریخی را نیز از دست داده‌ایم.
وی ادامه داد: تبریز یک شهر عالم خیز و علمی بود، به گفته‌ی ژان شاردن جهانگرد، تبریز دارای ۵۷ مدرسه مانند مدرسه سیدحمزه، اکبریه، صادقیه، کاظمیه، طالبیه و سایر مدارس با عالمان بزرگی بود ولی اکنون از میان این مدارس تاریخی، فقط مدرسه حاج صفرعلی مانده است.
وی ادامه داد: تبریز شهر مساجد نیز بوده است، نزدیک ۸۰ مسجد تاریخی در این شهر وجود دارد که تنها ۳۷ مورد آن در بازار مسقف تبریز هستند متاسفانه برخی از مساجد تاریخی شهر بازسازی شده و بخشی از هویت تاریخی آن‌ها رفته اما همچنان تاریخ در این مساجد باقی مانده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه هفتمین عنصر هویتی تبریز، خانه‌های تاریخی است، اظهار کرد: خوشبختانه تعدادی از این خانه‌ها باقیمانده ولی گاه خبر تخریب این هویت شهرمان را نیز می‌شنویم.
وی افزود: هشتمین عنصر هویتی تبریز، راه‌ها و مسیرها است، این راه‌ها بسیار مهمتر از خود آثار تاریخی هستند به طور مثال مسیر مقصودیه یک راه ۷٠٠ ساله و کوچه باغ یک مسیر یکهزار ساله است اما چون اهمیت آن‌ها را نمی‌دانستیم، این راه‌های قدیمی را نیز تخریب کرده‌ایم.
وی یادآور شد: مسیر جاده معروف ابریشم که قدمت ۲هزار و ۵۰۰ ساله دارد که داخل شهر را با یک پروژه بزرگ تجاری از بین برده‌ایم این مسیر از میدان قطب تا مقابل مسجد کریم خان و کبود و سپس رحلی بازار امتداد داشت.
وی ادامه داد: نهمین عنصر، کنسولگری‌های قدیمی بود وقتی به تاریخ تا سال ۱۳۲۰ نگاه کنیم، می‌بینیم که در تبریز تعداد هفت یا هشت مورد کنسولگری وجود داشت اما اکنون تنها ساختمان کنسولگری آلمان باقی مانده است.
نژاد ابراهیمی گفت: دهمین عنصر هویتی تبریز، قبرستان‌ها هستند، تمام این قبرستان‌ها نابود شده و هیچ اثری از قبرستان چرنداب، بیلانکوه، ستارخان، امامیه، مارالان و طوبی نمانده یا مثل قبرستان مقبره العرفا در شرایط بد فرهنگی و اجتماعی محیطی قرار دارند، یکی از عناصر شهر ما وجود قبرستان بود تا به معاد و آخرت فکر کنیم.
وی افزود: از مجموع ۱۰ عنصر هویتی شهر تبریز تنها چهار مورد باقی مانده و اگر اکنون به فکر برنامه احیا و نگهداری آثار برجای مانده آن دوران‌ها نباشیم، از معماری تبریز فقط در خاطره‌ها و تاریخ یاد خواهد شد.
استاد معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز با اشاره به محوطه زیبا با معماری تاریخی این دانشکده که با خانه‌های تاریخی عجین شده است، گفت: نزدیک ۱۷ سال است که در این محوطه حضور دارم و مطالعاتی را انجام می‌دهم و تدریس هم می‌کنم، با تشکر از زحمات مدیران شهرداری کلانشهر تبریز و اداره کل میراث فرهنگی استان، دکتر کی نژاد، رییس سابق دانشگاه هنر اسلامی تبریز نقش موثری در جلوگیری از تخریب خانه‌های تاریخی این محوطه داشتند.
وی در ادامه با گذری به خاستگاه معماری در زندگی انسان نیز اظهار کرد: در مورد اینکه نخستین معماری در زندگی بشر از کجا شروع است، سوال سختی است و نمی‌توان پاسخ دقیقی به آن داد.
وی اضافه کرد: انسان زمانی که وارد دنیای فانی شد، ۲ چوب و چند برگ را بر روی هم قرار داد تا در سایه آن استراحت کند یا از زمانی که در غارها، شروع به نقاشی کرد، فضای معماری ایجاد شد کسی تا به حال دنبال یافتن خاستگاه معماری نبوده و امکان هم ندارد که بتوانیم آن را بیابیم.
وی همچنین با اشاره به نامگذاری سوم اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت شیخ بهایی به عنوان روز معمار، گفت: شیخ بهایی با نوشتن کتب و رساله‌های مفید و مهمی به معماران آن زمان کمک‌های بسیاری کرده و نام نیک از خود در میان معماران برجای گذاشت.
گفتگو: ایرنا
