قرآن منسوب به خط امام رضا(ع) در آستان قدس رضوی و تکمله‌های آن

مقایسه‌ای میان نسخۀ 1586 و نسخۀ 4354الف و چند برگۀ قرآنی در حراج‌های لندن

چکیده

قرآن‌های منسوب به دستخط امامان شیعه(ع) مجموعه‌ای از قدیم‌ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به‌ویژه ایران را تشکیل می‌دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران، و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشورهای اروپایی چون انگلستان و آلمان نگهداری می‌شوند. مقالۀ حاضر به بررسی کلی ویژگی‌های یکی از نسخه‌های قرآن منسوب به امام علی بن موسی الرضا(ع) به شمارۀ 1586 می‌پردازد و نشان می‌دهد که پاره‌های دیگر این اثر که سال‌ها پیش از عراق به ایران منتقل، و وقف حرم رضوی شده، در نسخه‌ای دیگر در همان کتابخانه (به شمارۀ 4354) و نیز در چند مجموعۀ شخصی در خارج از ایران (ارائه شده در حراج‌های لندن) وجود داشته است، و این آثار، در واقع، مکمّل یکدیگرند. همچنین شباهت‌هایی آشکار میان امضای الحاقی موجود در این قرآن و ترقیم 9 نسخۀ قرآنی دیگر در ایران و سایر کشورها وجود دارد. بررسی متن هر دو نسخه نشان می‌دهد که کاتب نسخه، متن قرآن را ـ احتمالاً در نیمۀ دوم قرن دوم یا نیمۀ نخست قرن سوم ـ مطابق مکتب بصری کتابت کرده است؛ چه، بررسی مواضع خاص مربوط به جدول اختلاف قرائات و نیز نظام عَدُّ الآی (شمارش آیات قرآن) در این نسخه بیشترین شباهت را به کتابت بصری نشان می‌دهد. این متن که در اصل بدون نقطه بوده، بعدها به دست افرادی دیگر نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری شده است، و همین نقطه‌گذاری منجر به راه یافتن برخی اشتباهات قرائتی و نیز شماری اختلاف قرائات در آن شده است.

کلیدواژه‌ها: مصاحف کوفی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، قرآن امام رضا(ع)، کتابت

قرآن، تاریخ قرآن، قرآن شمارۀ 1586

مقدمه

دست‌کم در نُه نسخه از قطعه‌ها و مصاحف قرآنی موجود در ایران و جهان، نشانه‌هایی دال بر انتساب آنها به خط امام رضا(ع) می‌توان یافت. هیچ‌یک از این مصاحف، اکنون قرآن کاملی نیستند و تنها بخش‌هایی پیوسته یا گسسته از سوره‌های مختلف در آنها باقی مانده است. به‌علاوه هیچ‌یک از این نسخه‌ها در نوعِ قلم، دستخط، جنس پوست و حتی امضای ترقیمه، شباهتی با دیگری ندارند. حتی در یک نمونۀ شگفت (نسخۀ ش Smith-Lesouëf 194 در کتابخانۀ ملی فرانسه) قرآنی به خط مغربی با قرائت ورش از نافع (متعلق به بعد از قرن چهارم) به خط امام رضا(ع) منسوب شده است (نک: ادامۀ مقاله). در این میان، نسخۀ شمارۀ 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی تنها نسخه‌ای است که امضای منسوب به امام رضا(ع) به خط کوفی در آن به چشم می‌خورد. سایر نسخه‌ها یا صرفاً دارای انتساب شفاهی‌اند، یا این انتساب در دوره‌ای بسیار متأخر به خط غیر کوفی (نسخ یا تحریری) در جایی از نسخه افزوده شده و سبب اشتهار آن به قرآن امام رضا(ع) گشته است.

مشخصات قرآن‌های یادشده

1) قرآن منسوب به امام رضا(ع) در آستانه حضرت معصومه(س) به شمارۀ 2019 به خط کوفی دارای ۷۰ ورق ۸ سطری به ابعاد ۱۴/۸×۲۲ سانتی متر با اعجام زرین و شنگرفی است. در نخستین صفحه، عبارتی به قلم تحریر نوشته شده که کتابت قرآن را به امام رضا(ع) نسبت داده است: «خط امام الانس و الجن. سور قرآنی، قطع وسط بیاضی، به خط کوفی که بر پوست آهو نوشته‌اند و می‌نماید که خط مبارک حضرت امام الجن و الانس علی بن موسی الرضا علیهم (کذا) التحیه و الثناء است. جلد تیماج معرق…». دو صفحۀ آغازین قرآن و دو صفحه پایانی آن دارای تذهیب است و سر سوره‌ها، عناوین و شماره آیات به قلم زرین نوشته شده و علامت پایان آیات نیز با گل‎های سه‌پر زرین و برخی صفحات به شکل شمسه و ترنج الوان است. قرآن شامل آیاتی از سوره‌های یونس، هود، یوسف، رعد و ابراهیم است و در مجموع ۲۰۴ آیه دارد. قرآن مذکور در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۳۷۳ توسط سیدمحمدمهدی سادات طالقانی (از اهالی الیگودرز) وقف آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه(س) شده و در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۴ در کارگاه مرمت آستانه ترمیم شده است. چند برگ دیگر از این نسخه نیز سال‌ها بعد به کتابخانۀ آستان قدس رضوی اهدا شده است.

2) قرآن منسوب به امام رضا(ع) در مرکز دایرةالمعارف انسان‌شناسی. بر روی پوست، به خط کوفی شرقی حاوی 7 برگۀ ۱۴ سطری. در ابتدای قرآن، ورقی اضافه‌شده حاوی نوشته‌ای به خط ثلث که در آن عبارتی مبنی بر انتساب کتابت قرآن به امام رضا(ع) چنین آمده است: «رُوِی اَنّ هَذَا الجُزو مِنَ القُرآنِ المَجید فِی هَذَا اللّوح المَحفوظِ قَد کتبَ صاحبُ اللّوحِ وَ القَلَم ثامِنُ قِبلَة العارِفینَ و کِتابُ اللّه النّاطِق، الرّاضی بِالقَدَر و القَضاء، السّلطان عَلی بن موسی الرضا عَلیه و عَلی آبائه السّبعَة وَ اَبنائِهِ الاَربعَة آلاف التحیةِ و الثَّناء وَ اللّه اَعلَمُ بِحَقایق الاَنباءِ».

3) قرآن منسوب به امام رضا(ع) در موزۀ رضا عباسی، تهران به شمارۀ 555؛ شامل ۸ برگۀ 14 سطری به ابعاد ۳۵×۷۰ میلی‌متر است. یک صفحه دعای قرائت و یک صفحه یادداشت نیز که بر اساس آن، کتابت قرآن به امام(ع) منتسب گردیده از ملحقات این نسخه است. رسم الخط و متن این یادداشت کاملاً مشابه قرآن پیشین در مرکز دایرةالمعارف انسان‌شناسی است. می‌توان حدس زد که پاره‌های مختلف این نسخه سال‌ها پیش، به سببی چون تقسیم میان ورّاث، از هم جدا شده و از همین رو، برای هر قسمت آن یادداشتی جداگانه‌ای افزوده‌اند. گفتنی است پارههایی دیگر از این نسخه و نسخۀ پیشین، اکنون در موزه و کتابخانۀ ملک (تهران)، کتابخانۀ ملی، و چند تک‌برگ آن در برخی موزه‌های انگلستان و آمریکا نگهداری می‌‌شود.

4) دو برگه از قرآنی منسوب به امام رضا(ع) در کتابخانۀ ملی ایران، حاوی آیاتی از قرآن کریم به خط کوفی بر روی پوست، فاقد اعجام (نقطه‌گذاری) و دارای اعراب (با دوایر قرمزرنگ). در جایی از این برگه‌ها سخنی از انتساب نرفته است. علت این انتساب، مقایسه رسم‌الخط و مشخصات کتابتی قرآن با سایر خطوط منسوب به امام رضا(ع) از سوی کارشناسان کتابخانۀ ملی ایران بوده است. ورقی از آن (به شماره ثبت ۲۱۴۱۰) شامل آیات ۳۳ لغایت ۴۳ سورۀ مبارکۀ «الزخرف» و برگی دیگر (به شمارۀ ثبت ۲۱۴۰۷) شامل آیات ۷ تا ۱۰ سورۀ مبارکۀ «مجادله» است.

5) یک برگه از قرآن منسوب به امام رضا(ع) در موزه خط و کتابت تبریز. این برگ ۲۵ سطری (یک رو) در ابعاد 9/4×5/7 سانتی‌متر است که به خط کوفی متأخر بر پوستی نخودی‌رنگ نوشته شده و دارای اعراب با شنگرف و اعجام در بعضی حروف است. انتساب این برگه به امام(ع) تنها شهرت شفاهی دارد. قرآن مذکور پس از انتقال مکرّر به صورت میراث خانوادگی، نهایتاً در سال ۱۳۸۱ از سوی موزۀ خط و کتابت تبریز (واقع در مسجد صاحب‌الأمر) خریداری و در موزه قرار داده شده است. بنا به مسموعات نگارنده، اصل این اثر چندی پیش به سرقت رفته و اکنون تنها تصویری از آن در موزه به نمایش گذاشته شده است.

6) نسخۀ شمارۀ Smith-Lesouëf 194 در کتابخانۀ ملی فرانسه. این نسخۀ قرآن به خط مغربی و با قرائت ورش از امام نافع نوشته شده و تنها حاوی سُبعِ ششم قرآن و مشتمل بر آیاتِ سورۀ نمل (از آیۀ 1) تا سورۀ صافات (آیۀ 182) است. علت انتساب این نسخه به امام رضا(ع)، عبارتی به زبان فارسی در چند موضع از آغاز و انتهای نسخه است که چنین ذکر شده است: «خط امام رضا(ع)». در یک جا همچنین ادعا شده است: «خط امام رضا بر پوست آهو؟؟» این نسخه ظاهراً سالیانی در ایران و در اختیار سلاطین صفوی بوده، چه بر روی صفحات آغازین آن یادداشتی آمده است: «بتاریخ شهر ذی‌الحجة سنۀ 1077 از دولتخانه مبارکه بیرون آورده‌اند و در کتابخانۀ سرکار خاصه جمع شد». مشابه این تعبیر که در سال نخست سلطنت شاه‌سلیمان صفوی (حک: 1077ـ1105ق) نوشته شده، در برگ آخر از نسخه‌ای دیگر (آیات الاحکام، نسخۀ ش 1210 در آستان قدس رضوی) به تاریخ ربیع‌الثانی همان سال نیز به کار رفته است.1 متن عرض دید آن نسخه کاملاً شبیه همین قرآن است و اصلاً به خط یک نفر نوشته شده است که نشان می‌دهد در این سال، فردی در کتابخانۀ مخصوص سلطنتی (احتمالاً در اصفهان) در حال تنظیم و فهرست‌برداری بوده است.

7) قرآن شمارۀ 226 در کتابخانۀ رضا در رامپور (هند). از این قرآن تنها 9 برگۀ 16 سطری در قطع عمودی (34×21 سانتی‌متر) باقی مانده که به سبب پوسیدگی، بخش‌هایی از حاشیۀ برگه‌ها و گاه متن قرآن از دست رفته و بعدها هنگام ترمیم به صورت متن و حاشیه درآمده است. خط آن کوفی دوران متأخر است و علائم اعراب را به شیوۀ امروزی به آن افزوده‌اند. بر روی جلد آن با زرکوب تایپ شده: «قرآن شریف بخط الامام الهمام علی بن موسی الرضا(ع)» و در صفحۀ پایانی آن نیز با خط نسخ افزوده شده است: «خط علی بن موسی الرضا».

8) نسخۀ شمارۀ 11938 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی؛ مشتمل بر کل قرآن همراه با افتادگی‌های متعدد از میان سوره‌ها، حاوی 115 برگ 19 سطری بر روی کاغذ به ابعاد 13×22 که سطح نوشته 5/7×9 سانتی‌متر را در بر می‌گیرد. در پایان نسخه آمده است: «کتبه علی بن موسی الرضا بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلی اللّه علی سید محمّد و آله و سلم». در ابتدای مصحف در پنج برگ شرح حال امام رضا(ع) به نسخ عربی آمده و به دنبال آن در سه برگ به نستعلیق و فارسی شرح حال امام رضا(ع) آمده است. علائم و ابتدای سوره‌ها شنگرف، جلد تیماج قرمز مجدول و طلاکوب و دارای سرطبله است.

9) قرآن شمارۀ 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی. نظر به اهمیت این نسخه در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، و شهرت انتساب آن به امام رضا(ع)، در این مقاله به معرفی و بررسی تفصیلی‌تر این نسخه خواهیم پرداخت و ضمن بیان ویژگی‌های کلی آن، پاره‌های دیگر جداافتاده از این نسخه را معرفی و بررسی خواهیم کرد.

قرآن شمارۀ 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی: توصیف کلی

نسخۀ قرآنی 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (که اکنون در موزه نگهداری می‌شود) حاوی 27 برگ در قطع بیاضی است که صفحات آن از 1 تا 54 شماره گذاری شده‌اند. هر صفحه حاوی 16 سطر، اندازۀ برگه: 24×5/16 سانتی‌متر، و سطح نوشتۀ آن 7/17×2/12 سانتی‌متر است. نسخه از سورۀ نور، وسط آیۀ 60 آغاز می‌شود و تا سورۀ حدید، آیۀ 4، ادامه می‌یابد. سوره‌های قرآنی که در این نسخه آمده، عبارتند از: نور (24)، قصص (28)، عنکبوت (29)، روم (30)، لقمان (31)، سجده (32)، احزاب (33)، مؤمن (40)، فصلت (41)، جاثیه (45)، احقاف (46)، واقعه (56) و حدید (57)، اما تقریباً هیچ یک از این سوره‌ها کامل نیستند و به جز دو سورۀ کامل لقمان و سجده، در میانۀ بقیۀ سوره‌ها، برگه‌هایی مفقود است.

متن قرآن با خط کوفی متعلق به قرن دوم و سوم نوشته شده است. علائم نَقط و اعجام در کتابت متن آیات وجود دارد؛ اما در ادامه خواهیم دید که این نقطه‌گذاری از سوی کاتب اصلی متن صورت نگرفته است. همچنین علامت‌گذاری با رنگ قرمز برای نشان دادن اِعراب به شیوۀ ابوالاسودی نیز بدان افزوده شده است. به جز این، در دوران متأخرتر، فردی اِعراب متن قرآن را با قلمی سبزرنگ و بر اساس شیوه جدیدتر تکمیل کرده، و همه جا علامت تشدید (ـّ)، همزه (ء) و مد (آ) را به زنگار تحریر کرده است.2 جلد قرآن تیماج عنابی ضربی و نوساز است.

آیات قرآن در اصل کتابت نسخه، همگی با نشانه‌هایی از هم جدا شده‌اند. سه نقطۀ مورّب بر روی هم، به نشانۀ پایان آیات به کار رفته است. بَسمله نیز آیۀ مستقل شمرده شده که این خود نشان از تعلق احتمالی نگارش آن به سبک قرآن‌نویسی دو قرن نخست دارد. با این همه، فردی که بعدها متن قرآن را به منظور تفکیک دسته‌های پنج‌تایی و ده‌تایی آیات، تخمیس و تعشیر کرده، بسمله را آیه به شمار نیاورده است. این فرد، مطابق سنت رایج از قرن دوم به بعد، برای نشان دادن تخمیس از حرف هاء (نشانۀ عدد 5 در شمارش ابجد) با رنگ زرین، و برای تعشیر نیز از شمسه‌هایی مدوّر و زرین (به شکل ترنج به زر تحریری) بهره برده است. همچنین در آغاز ‎هفت سوره، سرسوره‌هایی به زر تحریری، مزین به نقوش زرین اسلیمی، حاوی اشاره به نام سوره و تعداد آیات آن افزوده شده است. در حاشیۀ پایان برخی از این هفت سوره، خطی گره‌دار به زر تحریری کشیده شده است.

مهم‌ترین بخش نسخه، صفحۀ دوم آن، یا برگ 1پشت است: در انتهای این صفحه، پس از سطر ۱۲ که پایان سورۀ نور است، سرسوره و آیات نخست سورۀ فرقان تراشیده شده و به جای آن، عبارت «کتبه علی بن موسی» به خط کوفی نوشته شده است. این خود یکی از شگفتی‌های این نسخه است که امضای (منسوب به) کاتب آن، در میان مصحف آمده و کتابت نسخه پس از آن ادامه یافته است. در زیرِ رقم الحاقی، یادداشتی به خط نسخ حاوی این عبارت آمده است: «قد تشرّفتُ بزیارتِ هذا المصحفِ الشریفِ المبارکِ اسمعیل [الموسوی الحسینی] الصفوی بهادرخان» که به احتمال زیاد، منظور شاه اسماعیل صفوی (حک: 907ـ930 ق) است. در ادامۀ اثر مهر منسوب به شاه اسماعیل صفوی با سجع «الملک للّه الواحد» بر آن نقش بسته است.

عبارات فوق یگانه و مهم‌ترین نشانۀ انتساب خط این نسخه به امام رضا(ع) بوده است. از همین رو، در برگه‌های کاغذی افزوده شده به آغاز نسخه، یادداشتی از آیت‌اللّه سیدهادی میلانی (1273ـ1354ش) دیده می‏شود که در آن به این انتساب تصریح شده است. بنا به مفاد این یادداشت، این نسخه پیش از این، در منزل علامه سیدعلی نوری در نجف نگهداری می‌شده است تا آنکه در سال 1338 شمسی، از جانب علامه عبدالحسین امینی (1281ـ1349ش) در نجف اشرف، به منظور وقف در کتابخانۀ حرم رضوی، برای آیت‌اللّه میلانی در مشهد ارسال می‌گردد.3 اوراق مزبور در بهمن ماه ۱۳۳۸ مطابق با دوران نیابت تولیت آقای محمد مهران (1277ـ1353ش) خریداری و وقف کتابخانه شده است. از آنجا که این نسخه در دوران حکومت محمدرضا پهلوی و توسط وزیر فرهنگ آن زمان و با هماهنگی و مشارکت تولیت وقت آستان قدس رضوی خریداری و به ایران ارسال شده است، نام محمدرضا پهلوی به عنوان واقف نسخه در اسناد کتابخانه و نیز در شناسنامۀ ضمیمه شده به آغاز نسخه ذکر شده است.